Seobe Miloša Crnjanskog u svetlu snova Vuka Isakoviča

PROLOG

Nastović se, kako sam kaže, ne bavi literarnim ni filozofskim odnosno metafizičkim već dubinsko-psihološkim pristupom Seobama i njihovim autorom i to u svetlu snova Vuka Isakoviča. Ove snove ne prati iz ugla koji se naziva personalni odnosno lični, već transpersonalno, a koje prezentuje njihovu suštinu. Po njemu ovako nešto nije pretenciozno jer se ne promatra fenomenološki, već kao što je rečeno dubinsko-psihološki odnosno u svetlu analitičke psihologije Karla Gustava Junga. On je po sopstvenom kazivanju, jedini autor kod nas koji je pisao o arhetipskim snovima odnosno njihovom tumačenju u književnom delu a koji su po sebi veoma značajni za razumevanje tih istih književnih dela kao i njihovih autora. U ovakvom nastojanju, u arhetipskom snu mu se javio lično Petar Džadžić a to Nastović opisuje ovako „On i meni nepoznata žena nalazili su u mojoj radnoj sobi, a ispred njega je bila moja tek izašla knjiga, na koju je stavio ruku i rekao: „Ovom knjigom smo dobili onoga koji će otkriti arhetipsko u delima naših književnika". Reč je inače o knjizi Psihologija snova i njihovo tumačenje. Ovaj arhetipski san kako navodi Nastović anticipirao je pojavu knjige, čiji prikaz vršimo, a to je još više učinio takođe arhetipski san u kome Nastović sedi u bašti sa nepoznatom mladom ženom koja radoznalo gleda u nebo i gledajući u pravcu njenog pogleda na nebu on iznenađeno vidi: „beskrajni plavi krug i krupnu zvezdu koja treperi u njemu. Pored zvezde u beskrajnom plavom krugu nalazi se niko drugi do Miloš Crnjanski, koji sedi sa mirnoćom mudrog starca u kraljevskoj zlatnoj fotelji". Pošto uzbuđeno nepoznatoj mladoj ženi kaže da se „u tom krugu nalazi izvorište njegovog stvaralaštva" a misleći pri tome na Miloša Crnjanskog i arhetipski smisao sna Vuka Isakoviča, nepoznata mlada žena, njegova anima, ga kako sam kaže, „gleda mirno sa razumevanjem i odobravanjem i diskretno se smeška".

SNOVI I NJIHOV ZNAČAJ U KNJIŽEVNOSTI

- Snovi u književnim delima i mogućnost njihovog tumačenja

Tumačenje literarnih snova ima istu značajnost i funkciju kao i tumačenje pravih snova jer kako Nastović kaže: „snovi pružaju značajne poruke i pouke koje su nedokučive svesnom delu snevačeve ličnosti". Protumačen literarni san ima kako literarnu vrednost, koja omogućava bolje shvatanje dela i junaka u tom delu, tako i psihološku vrednost koja otkriva specifičnost, predodređenost. Neprotumačen san, za razliku od protumačenog, ostaje samo metafora ili simbol koji može pleniti svojom lepotom ali bez otkrivanja poruka i pouka što doprinose razumevanju celokupnog dela.

- Snovi kao izvorište književnog dela ili podsticaj za njegov nastanak

Po Jungu, umetnici uzimaju svoje ideje i vizije iz kolektivnog nesvesnog i stoga velika literarna dela imaju kompezatorsku ulogu jer „izražavaju ono što se u drušvu potiskuje i zanemaruje".

- Trodimenzionalni pristup tumačenju snova u književnom delu

Po Leopoldu Sondiju snove je neophodno tumačiti trodimenzionalno tj. u svetlu individualnog, familijarnog i kolektivnog nesvesnog. Za Sondija bi se moglo reći da vrši sintezu svesnog i nesvesnog u jednu celinu. Pored ovog pozivanja na Sondija u ovom delu knjige Nastović daje zaista interesantnu i zavodljivu analizu sna Desanke Maksimović o crnom psu a koji glasi:
„ Ja sam crni pas, razdragan i pun sreće, jurim kao vetar kroz rosnu travu punu poljskog cveća. Sve je ispunjeno ranim sunčevim zracima, jutarnjom svežinom i mirisom zemlje i trave koja mi šiba njušku i miluje telo."
Polazeći od Jungovih kriterijuma da snažne emocije i potrebe da drugima priča o snu predstavljaju odlike arhetipskog sna, Nastović dolazi do zaključka da ovaj arhetipski san predstavlja energetsko jezgro stvaralaštva Desanke Maksimović. U prilog ovome navodi da je ovo san koji se ponavljao tokom većeg dela života, kao i da je pretočen u književno delo odnosno pesmu San iz detinjstva II.
Koristeći Jungovu metodu amplifikacije Nastović navodi da pas simboliše nagonski, animalni, snevačev deo odnosno predstavlja pesnikinjinog unutrašnjeg vodiča. U snu se Desanka Maksimović i transformiše u psa, a osnovni cilj te transformacije je, kako Nastović navodi, sjedinjenje pesnikinjinog animalnog dela sa prirodom u jednu celinu. Pas dakle postaje njen vodič kroz tu prirodu, a crna boja psa u ovom slučaju nema negativno značenje, kako se inače tumači, naprotiv simboliše asimilaciju sa prirodom, odnosno težnju da crnom dlakom upija lepotu okruženja u kom se nalazi. Transformacija u psa sa ciljem dostizanja jedinstva sa prirodom predstavlja kao što je već rečeno energetsko i kreativno jezgro njene poezije, jer san u sebi nosi arhetipski simbol izvora i energije i stvaralaštva.
Ovo tumačenje Nastović naziva, skromno, hipotezom tj. kaže da ga treba shvatiti kao hipotezu. Ono je za njega, ipak toliko zavodljivo da će ga u nastavku knjige, verovatno s ciljem da se postigne isti rezultat, odvući na sasvim suprotan kolosek.
Na ovom mestu treba napomenuti da je ovo realan san koji je pesnikinja sanjala skoro celokupnog života za razliku od snova Vuka Isakoviča koji su literarni snovi a iz kojih je Nastović izveo analizu celokupne ličnosti Miloša Crnjanskog.

SNOVI VUKA ISAKOVIČA I NJIHOVO TUMAČENJE

Snove Vuka Isakoviča karakteriše apstraktnost pošto nemaju ni tekst, ni radnju kao ni elementarnu dramsku strukturu. Nastović iznosi zaključak da to i nisu zapravo snovi već vizije koje, kako kaže, a pozivajući se na Junga, treba tumačiti kao snove jer kao i oni imaju svoje izvorište u nesvesnom.
- Tekst odnosno sadržaj sna u širem smislu

Koristeći princip interpretacije zasnovanom na Jungovoj analitičkoj psihologiji a koji nalaže da se što više pri analizi treba služiti rečima samog autora, Nastović citira odlomak iz Seoba kojim dokumentuje iznetu tvrdnju da je reč o viziji a ne snu:
„A kad se zaljulja, opet, u san, zapaljen i pun nekih plamenova, tumba se u nekom šarenilu u nepreglednu daljinu, u nedoglednu visinu i bezdanu dubinu, dok ga kiša, što kroz trsku prokišnjava, ne probudi. Tada, pomućenom svešću, prvo začuje lavež pasa i poj petlova, da odmah zatim širom, u mraku, otvori oči i nevidi ništa, ali da mu se učini kao da vidi, u visini beskrajan, plavi krug. I, u njemuzvezdu"
U ovom poglavlju bitan je i citat koji se navodi a koji govori o Vukovim razmišljanjima o Rusiji, vraćajući se razočaran sa vojne:
„ Otići nekud i živeti bezbrižno, odvesti i ove ljude, da žive negde lako i prijatno, činilo se Vuku Isakoviču tako moguće. Negde je moralo biti nešto svetlo, značajno, pa treba otići tamo."

- Okidač odnosno podsticaj za pojavljivanje sna

Okidač za nevedeni san je razočaranost odnosno shvatanje besmisla u ratovanju za drugog. Ovakav san, pogotovu ako se uzme u obzir navedeni citat, kao i psihičko stanje junaka, spada u moglo bi se reći, prozirne snove ili izrečeno Nastovićevim rečima: „u snove koji sami sebe tumače", odnosno „one snove kod kojih su dovoljne samo lične snevačeve asocijacije da bi [se] otkrio smisao sna"

- Tumačenje snova Vuka Isakoviča

Nastović se navedenim nezadovoljava već date snove odnosno simbole u njima podvrgava Jungovskoj, objektivnoj amplifikaciji kako bi na tom dobijenom materijalu započeo tumačenje. Subjektivna amplifikacija odnosno tumačenje „putem ličnih snevačevih asocijacija" mu nije dovoljna, odnosno to smatra oskudnim i površnim, tvrdeći čak da bi nas insistiranje na tim asocijacijama dovelo ne samo do površnosti nego i do pogrešne interpretacije, iako sam kaže da veliki broj arhetipskih simbola „zahteva" i „sagledavanje arhetipskih simbola u kontekstu ličnih snevačevih asocijacija i njegove životne situacije".
On, za razliku od ove i ovakve subjektivne amplifikacije teži pak tzv. objektivnoj amplifikaciji i pritom napominje da je važno znati do koje granice treba prikupljati materijale tj. „Ako odemo suviše u širinu, možemo doći do materijala koji će nas odvesti daleko od otkrivanja smisla i poruke sna". Interesantno je da ovakav odlazak u širinu, po njemu, odlika psihoanalitičara i pozivajući se na Juga kaže: „da je potrebno samo onoliko materijala koliko je neophodno za shvatanje smisla sna, te pri tumačenju materijala jednog sna idemo samo dotle dokle je neophodno, odnosno materijal prikupljamo i tumačimo dok nesteknemo uvid u upotrebljiv smisao sna". Nažalost Ivan Nastović se ovoga ne drži. Na jednom mestu on kaže i: „da se simboli sna nikada ne mogu odvajati od pojedinca koji ih sanja, odnosno da se nikada ne smeju istrgnuti iz svog konteksa". Navodi i da „opšte ljudski i jezgrovni problemi se u snovima manifestuju kroz arhetipske simbole" jer nije reč o marginalnim problemima koji će se manifestvovati individualnim simbolima i nije reč o problemima predaka koji će se manifestvovati u familijarnom nesvesnom. Ovo navedeno je veoma bitno ako se prati „razvoj" tri sna Vuka Isakoviča a što Nastović prenebegava.
Nastović kad govori o simbolici neba poziva se na Petra Džadžića koji kaže: „Obraćanje nebu predstavlja molitvu Vuka Isakoviča, koja je jednolična uvek ista i uvek se ponavlja". Nastović navodi i tumačenje Mari Lujze fon Franc koja kaže da je za muškarca nebo oduvek bio jedan od najfascinantnijih prizora, verovatno jer nebo predstavlja muški princip. Iznosi i svoja tvrđenja: „U simbol neba čovek je projektovao svoju psihološku strukturu, svoje potrebe i želje" kao i: „Svetlost i kiša dolaze sa neba, a time i život, tako da su čovekove oči često uprte u nebo koje je simbol moći sudbine". Nebo bi predstavljalo utehu i nadu, deluje kompenzatorno „u odnosu na ono što čovek nema i sadrži slutnju jednog pravednijeg i boljeg sveta i nadu da on postoji".
Tvrdnja da bi u ovom slučaju subjektivna amplifikacija bila dovoljna govori citat iz Seoba u kom Crnjanski opisuje glavnog junaka: „Za nečim nadzemaljskim zažude te noći Vuk Isakovič, ne samo za sebe već i za svoje, zaspavši pred svojom kolibom, u zapari letnje noći pred Strosbourgom, osetiv da je prevaren, ponižen, a da beše rođen za nešto čisto, svetlo, vanredno i neprolazno, kao ti komadi neba, što srebrni i plavi lebde svu noć, ispod sjajnih sazvežđa".
Nastović za ovaj citat kaže: „zgusnut arhetipski simbol neba" kao i da Vuk „čezne za nečim nadzemaljskim odnosno nebeskim i to ne samo za sebe već i za svoje sunarodnike" odnosno da je u pitanju težnja „za nečim nadzemaljskim (nebeskim) i višim u smislu kompenzacije za mučan život".
Posle amplifikacije neba (prikaz koji smo veoma suzili), Nastović prelazi na amplifikaciju zvezde, ponovo se ne držeći Jungovog saveta o bespotrebnom odlaženju u širinu i reklo bi se gubljenju smisla u toj širini. Iz navedenog razloga a izbegavajući tu i takvu širinu prikazaćemo samo neka od tumačenja simbolike zvezde.
Zvezda simbolizuje nadu, vođstvo, optimizam i cilj. Ovaj simbol se skoro uvek povezuje sa sudbinom. Zvezda predstavlja „ženski princip" - animu a koja je kako kaže Nojman a citira ga Nastović: „pokretačka sila. Ona koja navodi na promene a čija draž mami i bodri muškarca da se upusti u sve pustolovine duše i duha".
Posle ovih amplifikacija sledi interpretacija za koju se može reći da je mnogo bolji deo ovog poglavlja mada i ona boluje od sličnih „bolesti" kao i navedene amplifikacije.
Nastović pri interperetaciji odlično primećuje: „Ono što je karakterisalo životnu situaciju Vuka Isakoviča u vreme kada je sanjao svoja dva sna o beskrajnom plavom krugu sa zvezdom, jeste egzistencijalna praznina, odnosno život bez smisla, pun gorčine i mnogobrojnih razočarenja u sebe i ljude oko sebe. Zato su mu bili neophodni snovi koji su imali kompenzatorsku funkciju u odnosu na životnu situaciju u kojoj se našao."
Nastović uočava da Vuk Isakovič vodi život bez smisla i da taj smisao pronalazi u snovima sa arhetipskom simbolikom neba i zvezde koji bude nadu i upućuju na nešto uzvišeno pa i nedostižno. On za glavnog junaka Seoba kaže da je„izgubio veru u najviše vrednosti koji životu daju smisao, tako da je uzaludnost i besmislenost lajtmotiv njegovog bitisanja" ili kako to sam Crnjanski kaže: „Prazno je dakle bilo pred njim zanavek i uzaludno za njim, sve što beše prošlo" i dalje kako Nastović citira Crnjanskog: „ništa nije postigao, ni u ovom ratu, kao ni ostali, i sve to njegovovo hodanje i seljakanje samo se jednako nastavljalo"
Sjedinje simbola neba i simbola zvezde izražava arhetip smisla, odnosno simbolično to je odgovor za potragu za smislom, koji je naophodan čoveku i bez koga se oseća izgubljenim. Ukoliko je pak smisao pronađen život ostaje smislen „doslovno do poslednjeg trenutka do poslednjeg daha". Nastović takođe primećuje da se lični problemi pojedinaca mogu razumeti preko kolektivnih predstava u arhetipskim snovima sastavljenim dakle od arhetipskih simbola, opšteljudskih, a sve ovo može da se vidi u snovima Vuka Isakoviča. Lični problem vidimo u toj jednoj zvezdi, zvezdi Severnjači, „zvezdi putnika", zvezdi vodilji Vuka Isakoviča ali ono što je bitno i zvezdi vodilji svih onih koji su sa njim putovali.
U drugom snu koji analizira Nastović primećuje da Vuk više ne sanja za sebe jer je „star, razočaran i umoran" i da je poslednje zrno mladosti koje je „sačuvao u sebi može da proklija" i donese sebi i donese nešto novo što se može shvatiti kao amanet Isakovičima i sunarodnicima što se i vidi u rečenici „bili su uvereni, da su dolaskom u Rosiju, stali na prag jedne velike sreće". Jako razočarani oni ostaju verni „rosijskom snu" kako navodi Crnjanski a Nastović dodaje: „odnosno svom beskrajnom plavom krugu sa zvezdom". Nastović dalje u ovom beskrajnom plavom krugu vidi ideal „za kojim se večno traga i kome se teži a nikada se potpuno ne dosegne".
Za samog Crnjanskog bi se moglo reći da to vidi malo optimističnije kad kaže: „Godine će prolaziti. Ko bi mogao nabrojati tice koje sele, ili sunčane zrake, koje Sunce seli, sa -Istoka na Zapad i sa Severa na Jug? Ko bi mogao da predskaže kakvi će se narodi seliti i kuda, kroz stotinu godina, kao što se taj nacion selio? Ko bi mogao nabrojati zrna, koja će idućeg proleća, nicati na svetu, u Evropi, Aziji, Americi, Africi? Neshvatljivo je to ljudskom umu."
Da bi bilo jasnije potrebno je napomenuti da drugi san koga Nastović analizira po redosledu je zapravo treći san, a treći san u njegovoj analizi u ovom delu je drugi san koji iznosi Crnjanski .
Ovaj redosled koji Nastović zanemaruje je bitan jer se kroz njega može „pratiti vreme" odnosno „razvoj ideje" glavnog junaka Seoba što je vrlo bitno za razumevanje pomenutih snova ali i dela u celini.
Nastovićevo tumačenje trećeg sna (po njegovom redosledu) je idealan primer onoga što je Jung nazvao bespotrebno odlaženje u širinu odnosno primer psihologiziranja u svom negativnom kontekstu. Ono što je obrazovanim čitaocima kao i književnoj kritici jasno, Nastoviću očito nije, i on u fokus svog interesovanja stavlja pitanje zašto je Crnjanski odabrao za pojavljivanje u Vukovom snu baš sveca Stefana Štiljanovića a ne nekog drugog. Koliko daleko u ovome ide najbolje svedoče sledeće reči: „nije bez značaja ni to što je Crnjanski odabrao upravo ovaj lik iz srpske tradicije da bude „omiljeni svetac" glavnog junaka u romanu" a potom dodaje: „I više od toga: i jedan i drugi su bili pravednici. I upravo je to i takva analogija između dvoje ličnosti i uslovila da Miloš Crnanski, verovatno više nesvesno nego svesno, jer nesvesno često zna više od svesnog, da dodeli baš Stefana Štiljanovića arhetipskom simbolu Vukovog Sopstva, odnosno onoga što je bilo uzvišeno i sveto u njemu glavnu ulogu u Isakovičevom snu"
Ono što Nastović, dakle ne zna o „Vukovom simbolu sopstva" i pored toga što „nesvesno često zna više nego svesno" da je Vuk Isakovič istorijska ličnost i da je predvodio „srpski nacion" u ratovima na strani Austrije kao i da je bio ktitor četvorospratnog zvonika manastira Šišatovac kao i da je u njegovom trošku u Beču urađen bakrorez sa likom pomenutog sveca i koji je darovan tom istom manastiru Šišatovac u kom su počivale mošti svetog Stefana Štiljanovića.
Ovo se naravno treba shvatiti kao jedan od previda ali za koji treba imati razumevanje jer kao što sam Nastović za svoje tumačenje kaže da je „samo jedan pokušaj tumačenja nepoznatog i teško čitljivog teksta".
Nažalost Nastović se ovog neće pridržavati u nastavku knjige pa će svojim tumačenjima od hipoteze doći čak i do „dokaza" ni manje ni više nego ličnosti autora Seoba. Tu već ne može više biti reči samo o previdu.

ZNAČAJ I FUNKCIJA SNOVA VUKA ISAKOVIČA ZA RAZUMEVANJE DUBINSKE PSIHOLOGIJE SEOBA

Po Nastoviću, psihološki gledano, seobe predstavaljaju osnovnu temu prve i druge knjige Seoba a svoj pravi smisao dobijaju u kontekstu snova Vuka Isakoviča o beskrajnom plavom krugu sa zvezdom. On kaže: „Ovi snovi ne simbolizuju samo večno čovekovo nastojanje da traži i otkriva životni smisao u potrazi za večnim i nedostižnim već simbolizuju praiskonsku čovekovu težnju za ostvarenjem sopstvenih mogućnosti kroz proces individuacije, odnosno kroz dosezanje onoga što je najdublje u njemu. Motiv seoba u Seobama po tvrdnji Ivana Nastovića „igra u romanu sekundarnu ulogu" odnosno seobe su odabrane kako bi se ispričala simbolika beskrajnog plavog kruga sa zvezdom. Dajući pojašnjenje za ovakvu tvrdnju on kaže da bi trebalo razlikovati formu od sadržine odnosno suštine. Kao analogiju navodi film Miloša Formana, Let iznad kukavičijeg gnezda, čija bi radnja umesto psihijatrijske klinike mogla biti smeštena i u neku školu što ne bi promenilo ni poruku ni smisao tog filma.
Da li je ova analogija opravdana ako se zna da je druga knjiga Seoba nastala tri decenije posle prve kao i da sam autor tj. Crnjanski za nju kaže „da je glavna tema druge knjige Seoba ljubav prema ženi koja je umrla". Da li je analogija opravdana ako se zna daarhetipski snovi „romanu daju transpersonalni, univerzalni značaj", uz više puta ponavljanu tvrdnju da traganje Vuka Isakoviča treba protumačiti na arhetipskom a ne ličnom nivou, pogotovu ako se držimo Jungovih reči, a po Nastoviću, da govor u praslikama, jezikom arhetipova, sadrži hiljadu glasova koji odlaze duboko i ujedno uzdižu ličnu sudbinu na nivo sudbine čovečanstva a moglo bi se dodati samim tim i srpskog naciona. Da li je analogija opravdana ako se zna da građu za svoje delo Crnjanski delom crpeo iz Memoara Simeona Piščevića .
U ovom delu Nastović „pokazuje" i „dokazuje" da su prve i druge Seobe, kako ih on naziva, jedna dubinsko-psihološka celina kao i da je njihova suština skrivena u dva sna Vuka Isakoviča, odnosno, u traganju za smislom tj: „Dubinsko-psihološki gledano arhetipski simboli sadržani u snovima Vuka Isakoviča u funkciji su potrage za smislom života". Beskrajni plavi krug i zvezda u njemu su simbol „onoga čemu se večno teži, a što se nikada ne doseže, jer je najčešće „nadzemaljsko i nebesno"". Ponovo iznosi tvrdnju, a koja se takođe sreće i kod nekih drugih kritičara, da likovi u Seobama egzistiraju na relaciji profanog i svetog.
On odlično primećuje da je Vuk suštinu i smisao svog života video u Rusiji a koja „mu se činjaše kao jedna velika, nepregledna, zelena poljana po kojoj će jahati". Sve ovo jer nije mogao „živeti tim strašnim životom, po volji tuđoj i za tuđ račun [...] Odseliti se treba zato, otići nekuda, smiriti se negde na nečem čistom, bistrom, glatkom, kao što je površina dubokih, gorskih jezera [...] Otići nekud i živeti bezbrižno, odvesti i njih da žive negde lako, prijatno, činilo se Vuku Isakoviču tako moguće. Negde je moralo biti svetlo, značajno, pa treba otići tamo."
Rusija je simbol novog i boljeg života, ona predstavlja „nebesno" i ono sadržano u simbolici beskrajnog plavog kruga sa zvezdom. Ako se ovo kaže, da li se može reće i ono što se više puta napominje da junaci Seoba „egzistiraju na relaciji profanog i svetog" osim ako se pod svetim ne podrazumeva ta ista Rusija, u prenesenom značenju, ili ako se pak pod ovom tvrdnjom ne podrazumeva ono što se kasnije i sreće u ovom poglavlju kad Nastović kaže da svi akteri Seoba funkcionišu po modelu kompenzatorskog odnosa svetog i profanog u čoveku. Ovo do kraja ostaje nedorečeno iako se iz konteksta može shvatiti odnosno pretpostaviti na šta se odnosi.
U ovom delu se pokazuje i stanje glavnog junaka a koje Crnjanski opisuje ovako: „prazno je bilo pred njim, zanavek, i uzaludno, za njim, sve što beše prošlo. Ništa nije postigao, ni u ovom ratu, kao ni ostali i sve to hodanje i seljakanje samo se jednako nastavljalo."
Nastović dalje govori o simbolici plavog kruga sa zvezdom kroz ljubav, ali na ličnom planu, Vukovoj ženi Dafini prema Vuku, Vukovom bratu Aranđelu prema Dafini kao i posinka Pavla prema umrloj supruzi. U ovim primerima simbolika više nije arhetipska već personalna, lična. Aranđel zapravo nad umirućom Dafinom zapravo ne vidi beskrajni plavi krug sa zvezdom već vidi plave krugove sa zvezdom ali ne na nebu, jer je ovde kao što je već rečeno simbolika individualna.
Nastović potom (treba li napomenuti da se ponavlja) „dokazuje" kako on kaže, da snovi Vuka Isakoviča omogućavaju analizu dubinske psihologije druge knjige Seoba a koju on u želji da taj dokaz „ojača" naziva drugim Seobama. On za Pavlovljevu opsednost „mrtvom dragom" a „u kojoj je sadržana simbolika beskrajnog plavog kruga sa zvezdom" u drugoj knjizi Seoba kaže da „možemo i treba da tumačimo u svetlu snova Vuka Isakoviča".
Otvoreno je pitanje koliko je to u koliziji sa navedenim da je reč o individualnom a pogotovu sa komentarom „otuda arhetipski snovi Vuka Isakoviča nisu bili samo njegovi snovi već i snovi svih Isakoviča, pa i celog srpskog naciona".
Nastović razvijajući tematiku Pavlove opsednustosti suprugom odnosno motivom „mrtve drage" to čini kroz pojašnjenje o unutrašnjoj i spoljašnjoj animi, pojašnjenju razlikovanja zaljubljenosti i ljubavi odnosno njihovog nesvesnog tj. svesnog porekla kao i „arhetipa neprepoznavanja momenata od životne važnosti". On objašnjava Pavlovu težnju za sjedinjenjem sa „mrtvom dragom" kao napuštanje „profanog i odlaženje u sveto, nebesko i uzvišeno, zapravo u prostor beskrajnog plavog kruga sa zvezdom, u kome će se njih dvoje potpuno sjediniti u celinu". Nastović kaže da ako bi ovu opsednutost protumačili na individualnom a ne na arhetipskom nivou, izgubili bismo ono što je suštinsko u njemu-njegovu arhetipsku dimenziju. On dalje kaže: „Pa zar nam sve ovo ne govori da je priča o Pavlovoj pokojnoj ženi priča o beskrajnom plavom krugu sa zvezdom iz sna Vuka Isakoviča, odnosno težnja i čežnja za onim što je neuhvatljivo i nedostižno a za čim se ipak teži, i što čoveka upravo i čini čovekom? Jer živeti znači biti podstaknut a ta podstaknutost na jednom višem, arhetipskom nivou, što vidimo u Seobama Miloša Crnjanskog, može biti motivisano simbolikom neba iz sna Vuka Isakoviča."
O opravdanosti ovakvog izjednačavanja Vukovog i Pavlovog beskrajnog plavog kruga sa zvezdom najbolje govori sam Nastović: „za razumevanje sveta iluzija u kom je Pavle živeo do kraja života nadajući se da će pronaći svoj beskrajni plavi krug sa zvezdom. Otelotvorenje tog simbola bilo je njegova ljubav prema Rusiji i umrloj supruzi. Svaki od tih simbola donela mu je, na svoj način, razočarenje".
Jedina nada za sva Pavlova razočarenja bila je audijencija kod ruske carice Jelisavete. Za nju Nastović kaže: „I carica je, takođe, simbolizovala beskrajni plavi krug sa zvezdom, odnosno njegov poslednji pokušaj da dođe do onoga što je neuhvatljivo i nedohvatljivo, a što mu se činilo ostvarljivim, budući da je živeo u svetu iluzija.". O ovom prijemu Pavla od strane carice Crnjanski kaže: „Sve što se sa njim zbi, od prvog mu plača, do njegovog dolaska u Rusiju, eto dobiće u toj adijenciji, svoj smisao. Za sve patnje, poniženja, dobiće nagradu.". Nastović dalje kaže: „Ako već smisao srpskih seoba nije ostvaren dolaskom u Rusiju, on bi se otelotvorio u Pavlovljevoj audijenciji", jer on „živi na relaciji između profanog i svetog, odnosno ovozemaskog i večnog života. Potonji je sadržan u simbolici plavog kruga sa zvezdom"

ZNAČAJ I FUNKCIJA SNOVA VUKA ISAKOVIČA ZA RAZUMEVANJE AUTORA SEOBA

U ovom poglavlju Nastović govori „o funkciji snova Vuka Isakoviča i njihovog značaja za razumevanje dubinske psihologije autora Seoba, odnosno nesvesnog dela njegove ličnosti", i dalje kaže „taj beskrajni plavi krug sa zvezdom je ustvari kako nastavak umetničkog opusa Crnjanskog, tako i sadržaj njegovog života, jer su u funkcionisanju njegove ličnosti prevagu imali transpersonalni, arhetipski elementi...".
Kako je Crnjanski tvorac snova svog junaka „psihološki je shvatljivo i prihvatljivo" po Nastoviću da oni posluže zavirivanju u „bogatu, višeslojnu i kompleksnu dubinsku psihologiju Miloša Crnjankog". Nastović smatra da je simbolika beskrajnog plavog sa zvezdom snažno determinisala književno delo Crnjanskog i da kao što Desankin „crni pas" za nju, beskrajni plavi krug sa zvezdom predstavlja za njega energetsko jezgro njegovog stvaralaštva.
San o „crnom psu" Desanka Maksimovića je sanjala inače veći deo svog života, sve do pojavljivanja knjige pesama „Tražim pomilovanje", kad je san prestao, a snovi Vuka Isakoviča su literarni snovi, snovi glavnog junaka romana Seobe ali za koje Nastović ipakkaže da su: „pre svega snovi Crnjanskog". Ovakav zaključak ostavlja otvoreno pitanje koliko je opravdan.
U daljem sagledavanju dubinske psihologije Miloša Crnjanskog, Nastović se u ovom poglavlju služi konceptima sumatrizma, Hiperboreje kao i opsednutosti Crnjanskog lutalaštvom, Mikelanđevom majkom i plavom bojom.
Sumatrizam je „psihološki gledano, arhetip proizašao iz simbolike beskrajnog plavog kruga sa zvezdom u njemu". Nastović dalje kaže da se „koncept sumatrizma ne može svesti samo na lično iskustvo Miloša Crnjanskog jer ovaj koncept u sebi sadrži više od toga. Naime on je pre svega arhetipski, univerzalan, opšteljudski, pa ga shodno tome niti možemo niti smemo svesti samo na nivo ličnog mehanizma odbrane od strahota koje je Crnanjski video i u kojima je učestvovao u I svetskom ratu. Moramo ga pre svega posmatrati kao arhetipski mehanizam odbrane koji obuhvata i zahvata upravo ono transpersonalno, nadlično".
Hiperboreja i hiperborejsko se pojavljuje kao arhetipska reakcija i odbrana od nagoveštaja „svetskog rata". Otuda po analogiji, Hiperoreju i hiperbojesko kao i Sumatru i sumatrizam, treba shvatiti kao arhetip proizašao iz kolektivno nesvesnog Miloša Crnjanskog i to u veoma kritičnom razdoblju njegovog života, kada su lični mehanizmi odbrane bili nemoćni da se suprostave strepnjama vezanim za nagoveštaje predstojećeg rata.
Na ovom mestu teško je neprimetiti, a veoma je interesantno, da iako je izvorište u kolektivno nesvesnom kako to navodi Nastović, Crnjanski potpuno svesno bira antičku Boreju odnosno Hiperboreju kao i da u mislima tamo odluta i to „kadželim da oteram misli,
0 onom što me u ovom ratu očekuje".
Za Nastovića arhetipovi Hiperboreje i Hiperborejaca kao i Sumatre i sumatrizma imaju svoje izvorište u simbolici plavog kruga sa zvezdom u njemu. Beskrajni plavi krug je unutrašnje nebo Crnjanskog.
Za potvrdu iznesene teze o Nastovićevom psihologiziranju napomenućemo da je Crnjanski manifest „Objašnjenje Sumatre" a u kom je izneo svoj filozofski, pesnički i životni stav pojasnio još 1920. godine. Pored ove napomene citiraćemo Ajdačića : „Aktivni odgovor na stranputice melanholičnog zamiranja u delu Crnjanskog predstavljaju sumatraizam i hiperborejstvo. Iz fragmenata razbijenog sveta kao samodovoljan izrasta svet svetlosti, lepote
1 sreće. Smenjivanje sumatraističkih prostora sreće i beznadne tuge ima i psihološko značenje bega od stvarnosti, i estetičku dimenziju novog lirskog izraza. Nalaženjem uzvišene lepote ne gubi se niži svet, ali se obuzdava njegova gruba svemoć, jer eterične vizije su iznad grube
stvarnosti, a san je važniji od jave. Na nivou realnosti volja za tim drugim svetom se pokazuje kroz otkrivanje neslućenih veza koje potvrđuje snoviđenja o srodnostima i istovetnostima u svetu. Daleka, eterična, neuništiva lepota je iznad ljudske stvarnosti."
Arhetip lutalaštva je po Nastoviću determinisan takođe simbolikom beskrajnog plavog kruga sa zvezdom odnosno kako on to kaže „simbolika beskrajnog plavog kruga sa zvezdom u Seobama u prisnoj [je] vezi sa večitim traganjem i lutalaštvom".
Opsednutost Mikelanđelovom majkom Nastović takođe dovodi u prisnu vezu sa beskrajnim plavim krugom sa zvezdom odnosno simbolom anime čiji je prvi nosilac uvek majka.
Opsednutost plavom bojom Crnjanskog dovodi u vezu sa Seobama jer je ovo boja koja dominira kroz boju neba odnosno beskrajnog plavog kruga sa zvezdom.
Poglavlje se završava rečima: „Tako sam pokazao prisnu povezanost snova Vuka Isakoviča sa onim što je bilo arhetipsko u autoru Seoba".
Iako Nastović predhodno navodi da je reč o dokazu, na ovom mestu ostavićemo otvorenim ne da li je dokazao već i da li je uopšte pokazao tako nešto.

EPILOG

Jungovom metodom amplifikacije na koju se poziva, Nastović samozadovoljno u ovom delu knjige ponovo „pokazuje" i „dokazuje" da je arhetipski smisao snova Vuka Isakoviča od neprocenjivog značaja za razumevanje Seoba, prve i druge knjige, Dnevnika o Čarnojeviću (uzgred budi rečeno napisana i objavljena pre Seoba) i Kod Hipoborejaca, kao i za potpuno razumevanje autora ovih dela.
Pored ovog Nastović podseća da beskrajni plavi krug sadrži arhetip smisla odnosno da je „uzvišeni nebeski simbol večitog traganja za arhetipom smisla." i dalje kazuje „Vuk je ostavio novom pokolenju u nasleđe uzvišen nebeski dar: beskrajni plavi krug koji živi i danas i živeće dok je sveta i veka jer je u njemu sadržan arhetip smisla tako neophodan ne samo onima koji su prinuđeni da se sele, kojima su seobe sastavni deo života, već i svim onima koje možemo označiti kao tragače za smislom".
Nastović dalje dodaje da simboliku Vukovih snova „možemo povezati sa simbolom Sopstva" za kojim se večno traga a nikad se nedostiže i sa simbolikom Svetog Grala jer „legenda o Gralu je legenda o posudi u kojoj se nalazi Hristova krv".
On na kraju napominje: „možemo reći da je beskrajan plavi krug sa zvezdom ne samo san Vuka Isakoviča, Crnjanskog i srpskog naroda već čoveka uopšte, kroz simboliku beskrajnog plavog kruga sa zvezdom traga se za smislom života, koji je uslov čovekovog psihološkog opstanka a proističe iz arhetipa smisla skrivenog u riznici kolektivnog nesvesnog".

ZAVRŠNI KRITIČKI KOMENTAR

Na nekoliko različitih mesta u svojoj knjizi Nastović pojašnjava kada se javljaju arhetipski snovi. On, a pozivajući se na Junga, iznosi tvrdnju da osim u odsutnim životnim dobima odnosno „prelaznim situacijama našeg života [...] prelomnim", arhetipski snovi javljaju se i u „kriznim situacijama kada lično iskustvo nije u stanju da završi ili razreši važan životni problem" odnosno kako to na drugom mestu navodi „u izrazito kritičnim situacijama, kada arhetipska mudrost treba da pomogne tamo gde individualno otkazuje".
Govoreći o funkciji arhetipskih snova a ponovo se pozivajući na Junga Nastović kaže: „u prvom redu arhetipski snovi imaju funkciju da zaštite i očuvaju psihički integritet ličnosti, pa se i javljaju kada je narušena duševna ravnoteža".
Uzimajući u obzir neskromnost autora, kako sam za sebe kaže, a pozivajući se na Ničea i njegovu izreku da je skromnost „vrlina glupih", zaista je teško neprimetiti (pre)često pojavljivanje arhetipskih snova kod tog istog autora a koji se pritom ne nalazi u životno prelaznim situacijama.
Teško je neprimetiti i grandioznost u tim istim snovima pogotovu kad se pročitaju izjave osoba koje se pojavljuju u tim snovima kao što je lično Petar Džadžić, koji stavivši ruku na knjigu Nastovića izgovara: „Ovom knjigom smo dobili onoga koji će otkriti ono što je arhetipsko u delima naših književnika", ili ona iz scene sa animom u bašti koja mu pokazuje na „beskrajni plavi krug i krupni zvezdu koja treperi u njemu. Pored zvezde u beskrajnom plavom krugu, nalazi se niko drugi do Miloš Crnjanski lično" i dok Nastović zaključuje: „Pa u tom krugu se nalazi izvorište njegovog stvaralaštva", njegova ga anima „gleda mirno sa razumevanjem i odobravanjem i diskretno se smeška".
Ovim i ovakvim snovima bi trebalo dodati i sinhronicitet dok je „otkrivao arhetipsko u delima naših književnika", jer mu je kako napominje redovno na ruku sletao skarabelj, srećonosna buba, koja u starom Egiptu simbolizuje ponovno rađanje. Sam Nastović o ovome kaže sledeće: „Ona, pored Jednoroga predstavlja moj posvećeni arhetipski simbol. I upravo pojavljivanje skarabelja sam shvatio kao fenomen sinhroniciteta koji u duhovnom smislu simbolizuje ponovno rađanje i Desanke Maksimović i Laze Kostića i Ive Andrića, kroz ono što sam pisao o njima".
Na ovom mestu nameće se pitanje šta bi Jung rekao na ovo i da li bi Nastovića želeo da upozna „na fotelji ispred sebe".
Više puta za knjigu o kojoj je ovde reč Nastović kaže da je monografija. Monografija o čemu? Jungu i njegovoj metodi, snovima, Seobama, plavom krugu sa zvezdom, arhetipu smisla, Vuku Isakoviču, Milošu Crnjanskom ili možda o svemu tome zajedno.
U vezi sa predhodnim nadovezuje se pitanje obimnosti te i takve monografije. O romanu Seobe mnogo je rečeno i mnogo se može reći i napisati i može se sagledavati iz različitih uglova a da tumačenje ne bude konačno. I pored ograde samog Nastovića da je reč o dubinsko-psihološkom pristupu Seobama kroz snove glavnog junaka, Vuka Isakoviča, (što je Nastović rušeći sve ograde proširio i na drugu knjigu Seoba a još više na autora) smatramo potrebnim postaviti pitanje da li bi se sažimanjem celokupne „monografije" na dva odvojena članka sa sve pojašnjenjem Jungovih pojmova, i to jednom koji bi se ticao beskrajnog plavog kruga i njegove simbolike u prvoj knjizi Seoba i drugom sa tematikom studiranja anime, Pavljovljeve zaljubljenosti, melanholiji o kojoj Nastović ne govori, više dobilo nego što bi se izgubilo.
U knjizi se oseti razvučenost, ponavljanje mnogih rečenica, delova, pojašnjenja. Iako daje objašnjenje i obrazloženje (upoznavanje metoda), pitanje ipak ostaje zašto je celokupno jedno poglavlje posvećeno drugom autoru tj. Desanki Maksimović. Da li je samo reč o preširokom pojašnjenju ili je možda ipak reč o želji da se prikaže zaista odlična analiza sna pesnikinje, uspešna analiza koja je zbog svoje zavodljivosti možda odvukla Nastovića u pojedinim delovima ove knjige i na stranputicu.
U ovoj knjizi Ivana Nastovića veoma je uočljiv problem dokaza. Više puta u delu Nastović navodi da je dokazao „arhetip smisla", zvezdu vodilju, potrebu za smislom itd. Postavlja se pitanje šta dokazuje i kome. Obrazovani čitalac odnosno svako ko pažljivije prati roman Seobe uočiće iz pera samog Crnjanskog težnju da se pobegne od tog besmislenog ratovanja za druge, neprestanom seljakanju kao i težnju u pronalaženju smisla i izlaza u „Rosiji" odnosno „Rosijskom snu". Nastović u knjizi mnogo puta poznato objašnjava nepoznatim i tako u krug.
Analiza autora, Miloša Crnjanskog, pokazuje pretencioznost, nepotrebno psihologiziranje, uz pozivanje na ostala dela autora iako se „ključ za analizu" nalazi po Nastoviću u snovima glavnog junaka. Ne treba zaboraviti ni davanje nesvesnog karaktera tj. arhetipskog smisla delima za koja nam sam Crnjanski svesno kazuje šta su i u kojima se potpuno svesno poziva na antičku simboliku.
Primećuje se ne samo u pozivanju na ostala dela Crnjanskog već i u samom pozivanjem na beskrajni plavi krug sa zvezdom da se često u svojim objašnjenjima Nastović vrti u krug kao što smo već pomenuli (ovo se inače lako može uočiti i čitanjem rečenica koja smo navodili u ovom radu).
Nastović, iako odlično zapaža da beskrajni plavi krug sa zvezdom simboliše i smisao ili arhetip smisla, dodaje svojstvo „izvora" celokupnom stvaralaštvu Miloša Crnjanskog. Ovakvo tumačenje, čak i da je isključivo reč o prenesenom značenju, može se okarakterisati kao preterivanje u generalizaciji.
Nastović na momente prilikom svojih pojašnjenja kao da ne uočava prastari filozofski problem (ili možda to dovoljno jasno neiskazuje) da je smisao ili potraga za smislom (da li samo to) autora Seoba izrodila beskrajni plavi krug sa zvezdom odnosno sam izraz sa svom svojom simbolikom i značenjem a ne obrnuto.
Na kraju, ako bi pretpostavili da je živ onaj na koga se Nastović tako često poziva u ovoj knjizi, kao i da je poznavalac srpskog besmislenog ratovanja za druge, razočaranosti tim istim ratovanjem, činjenici da je Vuk Isakovič istorijska ličnost čije vojevanje u romanu Seobe Crnjanski nije stavio u mnogo drugačiji kontekst od istorijskog, osim što ga je spisateljskim umećem oplemenio da bi se opisala i jedna epoha potucanja srpskog naroda i traganja za obećanom zemljom koja bi donela utočište i smirenje, da Srbi kako u prošlosti tako i danas u Rusiji vide nadu i spas, da li bi se posle čitanja knjige o kojoj je reč možda ogradio od (zlo)upotrebe svoje metode.

preuzmi seminarski rad u wordu » » » 

Besplatni Seminarski Radovi