SOCIOLOGIJA KOD SRBA

Sociologija kao nauka ima relativno kratku istoriju, ali njeni koreni sežu do antičke filozofije, pa ću se postanku sociologije kao nauke posvetiti nakon kratkog pregleda istorije sociologije koja je blisko povezana sa filozofijom. Filozofija kao nauka je nastala izmedju 600-500-te godine pre nove ere na području antičke Grčke. Razlog za nastanak filozofije, a samim tim i korenima sociologije, jeste nastanak tipične demokratije u antičkoj grčkoj, koja je bila pogodno tlo za razvoj filozofije. Neophodan uslov za nastanak filozofije, a kasnije i sociologije, jeste pojava društvene svesti i pojava pismenosti. Takođe važan faktor nastanka filozofije jeste razvijen društveni život i gradjanska jednakost i ravnopravnost, koja do tada nije postojala nigde u svetu. Već na početku filozofi antičke grčke uvidjaju da misao o društvu, odnosno socijalna misao, je veoma važna i smatrana je veoma korisnom i funkcionalnom. Platon i Aristotel su se u svojim delima “Država” i “Politika” bavili donekle socijalnom mišljenjem i pokušavali su da objasne sa filozofskog aspekta zašto je važna socijalna misao.
U srednjem veku je filozofija tavorila, izgubila je mesto jedne od najvažnijih disciplina društvenog života ustupivši ga crkvenom poimanju sveta. Predstavnik sholastičke misli i jedan od najuticajnijih filozofa srednjeg veka uz Tomu Akvinskog jeste Aurelije Avgustin- kasnije Sveti Avgustin. On u svom delu “ O državi božijoj” spaja teološku i filozofsko-socijalnu misao. Toma Akvinski je bio veliki poštovalac Aristotelov, pa je u svojim delima uvrstio Aristotelovu misao i oslovljavao ga sa Filozof. Ibn Haldun je živeo u Arabiji gde je religijski pritisak bio znatno slabiji. Haldun je smatrao da društvo zavisi od bioloških i geografskih faktora.
U novom veku već počinje oblikovanje sociologije kao zasebne nauke. Mnogi filozofi novog veka su imali udela u tom oblikovanju. Pojavom kapitalizma javljaju se i ekonomske nejednakosti pojedinaca, pojavljuju se dve različite struje u sociologiji:
• Apologetska- koja je težila da objasni i opravda postojeći društveni i ekonomski sistem (Društveni ugovor)
• Kritična- koja je analizirajući kapitalističko društvo ukazivala na nužnost njegovog ukidanja i uspostavljanja novog i pravednog društva za sve njegove članove (utopistička, socijalutopistička, naučni socijalizam)

Zagovornici Teorije društvenog ugovora su bili: Tomas Hobs, Baruh De Spinoza, Džon Lok i Žan-Žak Ruso.
Šarl De Monteskje je pridavao značaj geografskom položaju i klimi, a zatim i veličini drzave.
Zagovornici kritičnog stava su bili Sen Simon, Šarl Furije i Robert Oven, a njihove preteče su bili Tomas Mor i Kampanela.

Nastanak sociologije kao zasebne nauke

Sociologija kao nauka formira se tek sredinom19. veka. U to vreme su biologija i fizika bile već formirane i konstantno su napredovale, pa su pružile dobar osnov za nastanak nauke o društvu. Osnivačem sociologije smatra se Ogist Kont koji je u svom delu “Kurs pozitivne filozofije” vršio klasifikaciju nauka. Kont je sociologiji postavio zadatak da izučava društvo u celini, kako u stanju mirovanja, tako i u stanju kretanja. Tu se sociologija odmah podelila na socijalnu statiku i socijalnu dinamiku.
• Socijalna statika treba da prikazuje anatomiju društva u mirovanju i da otkrije uslove za održavanje harmoničnih odnosa u društvu pa na taj način i jedinstva društva kao celine. Osnovna jedinica društva, po Kontu, jeste porodica, jer ona predstavlja prirodno stanje čovekove aktivnosti i u njoj vladaju odnosti koji su prirodni temelj svih odnosa u društvu. Kont je naveo četiri klase u socijalnoj strukturi, i to:
1. Spekulativna klasa
2. Praktična klasa
3. Poljoprivrednička klasa
4. Radnička klasa
• Socijalna dinamika treba da bude opšta teorija prirodnog napretka čovečanstva. Ona treba da izučava uzroke i zakonitosti društvenih promena.

Razvoj sociologije

Od svog nastanka sredinom 19. veka pa do sredine 20. veka, sociologija je imala velike napore da se konstruiše kao nova nauka, kao opšta društvena nauka. Ti napori su dali dragocene rezultate: sociologija se konstruisala kao samostalna nauka, definisala svoj predmet, polako se stvaraju uslovi i za uobličavanje sociološkog metoda, prilično uspešno odrađen odnos prema drugim naukama, kao i sociologije prema drugim društvenim naukama. Pošto se društvo neprestano menjalo, došlo se do potrebe da se i nauka o društvu promeni i da se formira neka nova sociologija. Već na samom početku dolazi do različitih shvatanja koncepcija promena koje sociologija treba da pretrpi u pogledu svoje transformacije:
• Prva grupa shvatanja zasniva se na uverenju da se preko uklanjanja nedostataka u postojećim teorijskim sistemima ili u okviru empirijskih istraživanja, ti nedostaci prevazilaze unošenjem izvesnih korekcija. Time bi praktično bila sačuvana teorijska suština postojeće sociologije, samo bi, u skladu sa izmenjenim društvenim okolnostima, teorijska uopštavanja i teorijska interpretacija bili iztraženi na višem nivou.
• Druga grupa shvatanja zasniva se na uverenju da se rešenje za postojeću situaciju u sociologiji nalazi u jednoj novoj, različitoj od dotadašnje sociologije. Ona bi trebalo da da novu teorijsku osnovu za celovito izučavanje društva, da bude humanistički usmerena, a sposobna da pokrene i usmerava društvene procese i promene. Naročito je bio izražen zahtev za aktivnim odnosom nove sociologije prema društvenoj praksi. U tom smislu se ovaj zahtev može shvatiti kao protest savremenih sociologa protiv besplodnosti dotadašnje sociologije u odnosu na društvenu praksu. Ali i ova tzv. nova sociologija ima svoje dve struje: radikalnu i humanističku.
o Radikalna sociologija javlja se šezdesetih godina u SAD i Zapadnoj Evropi nešto kasnije. Ona izražava krajnji kritički odnos prema statičkoj viziji društva u dosadašnjoj sociologiji. Radikalna sociologija za koju se oni zalažu, ne treba da bude ni samo teorijska, ni samo empirijska nauka, ali ne treba da bude ni vrednosno neutralna. Naprotiv, ona bi morala da ostvari jedinstvo teorije, metoda i društvene akcije. Svi predstavnici radikalne sociologije su saglasni u uverenju da društvo treba da se menja i da u odnosu na te promene sociologija treba da ima aktivnu i značajnu ulogu
o Humanistička sociologija suštinu sadržanu u novoj viziji uloge pojedinca, čoveka, u odnosu na društvo i promene u njemu. Sa aspekta ove sociologije, čovek je biće koje oseća, misli i deluje, sposobno, dakle, za aktivan odnos prema stvarnosti u kojoj živi, pa prema tome i za aktivan odnos prema društvu kao delu te stvarnosti.

Sociologija u istorijskoj samosvesti Srba

Sociologija u Srba kao akademska disciplina

Ukorenjivanje na univerzitetu

Prvo institucionalno uporište sociologije bio je pravni fakultet u Beogradu, na kojem je od 1935.godine postoji katedra da sociologiju. Pionirske korake napravila grupa profesora Pravnog fakulteta na čelu sa uglednim teoretičarem i istoričarem prava Slobodanom Jovanićevićem izmedju dva svetska rata kod nas učinila prve pionirske korake u afirmaciji sociologije kao posebne akademske nauke. Početkom tridesetih Sl. Jovanović je na doktorskim studijama držao prva predavanja iz sociologije kojima su prikazane neke teorijske struje i neki problemi u sociološkom proučavanju prava, politike, religije, kuluture.
Đorđe Tasić, baveći se filozofijom i sociologijom prava, još neposrednije je doprineo konsituisanju sociologije kao zasebne nauke u akademskoj sredini. On je, kao i Sl. Jovanović, smatrao da je akademska sociologija najprirodnija prepreka populističkim i agresivnim ideologijama koje su se javljale u srpskom društvu i sve više hvatale maha izmedju dva svetska rata. Tasić 1935. u Beogradu osniva Društvo za pravnu filozofiju i sociologiju, koje od 1938. do 1941. deluje pod imenom Društvo za sociologiju i društvene nauke. Tasić je 1938. uredio prvi isključivo sociološki zvornik radova Sociološki pregled. Koji će 1961. biti obnovljen kao glasilo posleratnog Sociološkog društva, najpre kao godišnjak, a potom kao četvoromesečnik i tromesečnik. Dragoslav Todorović koji je pred Drugi sv. rat na Ekonomsko-komercijalnoj visokoj školi predavao sociologiju dirkemovske orijentacije. Izuzetak u medjuratnoj srpskoj sociologiji u izvesnom smislu bio je Mirko Kosić ekonomista i sociology, blizak idejama nemačke formalne sociologije. Kosić je napisao i Uvod u opštu sociologiju kao prvi moderan udžbenik sociologije kod Srba. Pored Vizeovih ideja on je na osoben način sintetizovao in eke osnovne stavove Maksa Vebera, Emila Dirkema iVilfereda Pareta. Od svih predratnih srpskih sociologa najveci međunarodni ugled imao je Kosić. U Beogradu je 1920. pokrenuo i uređivao društveni život, prvi naš časopis sa prvenstveno sociološkom tematikom, kojim je, između ostalog, nastojao da teorijski pobija marksističko shvatanje društva.

Sociološke katedre i studijske grupe

Glavno posleratno institucionalno uporište naše sociologije bili su Filozofski i Pravni Fakultet Beogradskog univerziteta i novoformirani institute društvenih nauka u Beogradu. Akademski kadrovi, skoro bez izuzetka, nosily su sve aktivnosti stručnih udruženja, uređivali stručne časopise i sarađivali u njima, držali javne tribune za šire popularizovanje klasičnih socioloških dela, pisanjem prvih domaćih udžbenika i socioloških monografija. U periodu od 1959. do kraja 1997 godine diplomiralo je preko 1000, magistriralo je 71, a doktoriralo 43 sociologa. Uz katedru za studijsku grupu za sociologiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu od 1972. godine postoji institut za sociološka istraživanja. Prvi Upravnik bila je Zagorka Golubović, a rukovodilac prvog projekta pod naslovom “Društveni sukobi i promene u strukturi savremenog sociološkog društva” bio je Ljubomir Tadić. Ovim projektom vodeći srpski sociolozi su najavili prvu sociološku dijagnozu zlokobnog separatističkog nacionalizma i haotičnog raslojavanja koje je dve decenije kasnije odvelo jugoslovensko društvo u duboku krizu, funkcionalnu dezintegraciju i raspad države. Profesori koji su učestvovali na ovom projektu su odstarnjeni ii z nastave i sa Fakulteta. Istovremeno su i saradnici na projektu i prvi stažeri u Institutu postiplomci sociologiji raspršeni na razne strane. U sledećoj fazi svog razvoja, Institut za sociološka istraživanja Filozofskog Fakultetat u Beogradu, kao i sama katedra za sociologiju i Odeljenje za filozofiju i sociologiju i njihovi tadašnji članovi izbegavaju neposredne konfrontacije sa centrima političke moći i u otežanim okolnostima održavaju kontinuitet sociološke profesije i sociologije kao nauke.
Druga studijska grupa za sociologiju otvorena je 1971. na Filozofskom fakultetu u Nišu, sa (ne)skrivenom namerom centara političke moći da se, zbog ideološke nepodobnosti beogradske katedre za sociologiju, stvaranjem novog institucionalnog uporišta, umanji njen uticaj u stručnim krugovima. Iako prividno svemoćni, ni ondašnji vlastodršci nisu bili u stanju da potpuno kontrolišu dalju evoluciju katedri i studijskih grupa kojima su samim osnivanjem namenjivali odredjenu ulogu. Uz studijsku grupu za sociologiju na fakultetu u Nišu formiran je najpre istraživački centar, apotom i Institut za sociološka istraživanja, preko kojih je sprovedena izrada više socioloških projekata i organizovano više naučnih savetovanja. Na Filozofskom fakuletu u Novom Sadu 1988. nastaje studijska grupa za sociologiju i filozofiju u okviru koje se od druge godine studija izdvaja, pored filozofskog, zaseban sociološki smer. Prvi profesori socioloških predmeta su bili Milovan Mitrović, Milan Tripković, Dragan Koković, Božo Milošević, Đuro Šušnjić, Gordana Tripković, Dušan Đošić i Ljubinko Pušić. Od 1996. studenti se u Novom Sadu upisuju u zasebnu studijsku grupu za Sociologiju. Katedra za sociologiju bila je sve do kraja osamdesetih u sastavu Instituta za filozofiju i sociologiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu.Rukovodilac prvog sociološkog Instituta bio je Milovan Mitrović. Novosadski krug sociologa uspeo je da održi sociologiju kao nastavni predmet na svim fakultetima Univerziteta u Novom Sadu i u vremenu kada je ona na svim drugim univerzitetima bila istisnuta marksističkim predmetima.
Poseban doprinos širenju sociološkog pogleda na društvo, primeni sociološkog metoda u razumevanju i objašnjenju posebnih oblast ii pojedinih društvenih problema i javnoj afirmaciji sociologije kao nauke davale su katedre za sociologiju na pravnim, ekonomskim, politikološkim, filološkim i drugim studijama, uključujući i studije na tek otvorenim učiteljskim fakultetima.

Stručna udruženja i časopisi

Slična evoluciona linija u konstituisanju sociologije zapaža se i onda kada se prati nastajanje i rad stručnih udruženja sociologa i časopisa koje su ona izdavala. Kao i pre Drugog sv. rata i prvo posleratno stručno udruženje sociologa osnovali su pravnici. Srpsko sociološko društvo osnovano je u Beogradu decembra 1954. kao prva republička sekcija saveznog udruženja koje su, takodje pravnici, isto u Beogradu, osnovali nesto malo pre, u oktobru 1954. Prvi predsednik Srpskog sociološkog društva bio je Radomir Lukić, a prvi predsednik Jugoslovenskog sociološkog društva Oleg Mandić.
Iz drugog uporišta naše sociologije, od filozofa, skoro u isto vreme potiče inicijativa za formiranje zajedničkog udruženja za filozofiju i sociologiju. Toj inicijativi su se pridružili i pravnici, ranije organizovani u sociološko stručno društvo. Osnivačka skupština tog novog zajedničkog Jugoslovenskog udruženja za Filozofiju i Sociologiju održana je 9. i 10. novembra 1956. u Novom Sadu. Prvi predsednik je bio Jože Goričar, a potpredsednici Radomir Lukić i Vuko Pavićević. Kao glasilo udruženja pokrenut je časopis Filozofija-Sociologija, koji se prvi put pojavio 1957., a u toku 1958. izasao tri puta. Njegov prvi glavni urednik bio je Veljko Korać. Tako je sekcija za sociologiju, zajedno sa Odeljenjem za sociologiju Instituta društvenih nauka u Beogradu 1959. započela poseebno izdavanje Sociologije čiji je podnaslov bio “Časopis za sociologiju, socijalnu psihologiju i socijalnu antropologiju”. Podnaslovom se naglašavala antropološka i psihološka orijentacija u sociologiji, nasuprot dogmatskom marksizmu koji je to zanemarivao.
Kao što se izdvojio časopis za sociologiju, tako su se ubrzo i sekcije za sociologiju i filozofiju formalno razdvojile u dva zasebna stručna udruženja 1960. na skupštini u Bledu.
Već od samog početka JUS je razvio saradnju sa Međunarodnom sociološkom asocijacijom (ISA) i ubrzo je uključen u njeno članstvo. Okolnost da je sedište JUS-a sve do sredine sedamdesetih formalno bilo u Beogradu, a kasnije se praktično prenosi u Sloveniju.
Medjutim, konfederalno-separatistički virus nije poštedeo ni JUS. Iako je savezno udruženje formirano pre bilo kojeg republičkog, iako većina najuglednijih sociologa oko stručnog društva dugo bila jugoslovenski orijentisana, težište aktivnosti sve više se premeštalo na republička udruženja. Indikativno je da je članstvo u ISA-i na isti način dovedeno u pitanje kao i članstvo Jugoslavije u UN. Nikakvog značaja nije imalo to što je JUS od svog početka, i decenijama kasnije, imao nesporno i kontinuirano članstvo u ISA, kao što ni Jugoslaviji nije pomogla okolnost da je bila među državama koje su osnovale UN.Globalna politika ne zaobilazi sociologiju ni na međunarodnom planu, baš kao što je u decenijama pre toga nije mimoilazila ni na unutarnjem. Kao Primerena odmazda režima, zbog idejnog osmišljavanja i organizacionog potpomaganja studentskih demonstracija 1968, početkom 1974. iz nastave je odstranjena grupa profesora sa Odeljenja za filozofiju i sociologiju. U toj grupi bili su istaknuti srpski i jugoslovenski filozofi i sociolozi Mihailo Marković, Ljubomir Tadić, Svetozar Stojanović, Zagorka Golubović, Dragoljub Mićunović i drugi. Oni nisu bili ostranjeni samo iz nastave nego im, sve do 1980, nije bilo dozvoljeno učešće na stručnim skupovima u zemlji ni saradnja u domaćim časopisima. Udarac koji je zadat katedri i studijskoj grupi za sociologiju i filozofiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu bio je toliko težak da se od njega nisu sasvim oporavile ni nekoliko decenija kasnije.
Još teže posledice po društveni status sociologije i sociologa od progona istaknutih pojedinaca tokom sedamdesetih, izazvala je ideološka ofanziva neodogmatskog marksizma, koji se grubo infiltrirao u sva ranija institucionalizovana uporišta sociologije. Sociološki časopisi su jedva preživljavali, ali su zato obilatu materijalnu i svaku drugu potporu dobijala partijska i parapartijska glasila.
Srpsko sociološko društvo je, kao i JUS, imalo veći broj svojih sekcija i regionalnih ogranaka. Ogranci su bili naročito aktivni u drugoj polovini šezdesetih, kad je srpska sociologija i inače bila u velikom poletu. Mnoge aktivnosti SSD-a nakon 1968. godine biće ometane od strane vlasti, da bi politički pritisak kulminirao sredinom sedamdesetih. Danas je SDS ponovo jedinstvena organizacija, sa svojim sekcijama i ograncima u Novom Sadu i Nišu. Društvo organizuje naučne skupove, stručne tribune i kao tromesečnik izdaje Sociološki pregled, ali ponovo u veoma teškim okolnostima koje su nastupile s ratom i raspodom države. I pored smanjivanja kritične mase sociologa unutar sužene države, sociolozi Beograda i Srbije iznalaze razne mogućnosti da i dalje održe svoja dva sociološka časopisa na relativno pristojnom nivou. Sociologija i Sociološki pregled i pored svih teškoća redovno izlaze i uzajmno se dopunjavaju. Oni se u poslednje vreme sve više razlikuju po tematskoj i uređivačkoj orijentaciji, pa time i dodatno opravdavaju svoje zasebno postojanje.

Sociološki instituti

U Beogradu je 1961. osnovan, a 1962. počeo sa radom Sociološki Institut Srbije. Njegov prvi director je bio ekonomista Vladimir Rašković, a prvi sekretar ekonomista Predrag Aleksić. Istraživačka delatnost Instituta organizovana je preko sekcija istraživačkih grupa i projektantskih timova kojima su rukovodili istaknuti spoljni saradnic poput Radomira Lukića, Jugoslava Stankovića, Zagorke Golubović i drugih. Sociološki institut je početkom 1971. integrisan sa Institutom za kriminološka i kriminalistička istraživanja u Institut za kriminološka i sociološka istraživanja. Većina sociologa je nastavila da se bavi ranije odabranim oblastima, ali se javljaju i nove istraživačke teme u okviru sociologije rada i slobodnog vremena, socijalne antropologije, sociologije medicine i drugih. Institut društvenih nauka u Beogradu odmah po osnivanju 1957. formira Odeljenje za sociologiju i pokreće prva empirijska sociološka istraživanja u Jugoslaviji. Od 1969. do danas u sastavu IDN-a deluje Centar za sociološka istraživanja sa promenljivim brojem stalnih saradnika i više dugogodišnjih projekata. Istraživanja koja su u ovom Centru dosad objavljena mogu se svrstati u nekoliko glavnih problemskih područja sociologije.
1. Društvena struktura Jugoslavije je osnovna oblast sociološkog istraživanja u Centru u kojem su najpoznatiji sledeći sprovedeni projekti: “Struktura i pokretljivost radničke klase”, “Istraživanja promena u socijalnoj strukturi Jugoslavije”, “Društvena struktura, duštvena svest i vrednosni sistemi društvenih slojeva u SR Srbiji”.
2. Proučava radničko samoupravljanje.
3. Istraživanjem lokalnih zajednica i komuna.
4. Sociološka istraživanja omladine i studenata
5. Istraživanja porodice i položaj žena tokom 60-ih.
6. Socijalnim problemima ekonomske emigracije.

Zaključak

Nakon iscrpnog rada u kom sam predstavio odakle potiču koreni sociologije, njen nastanak, razvoj u svetu i kod nas, pokušaću da što kraće rezimiram u završnim rečima. Sociologija u Srba je imala mnogo uspona i padova tokom njene kratke istorije u srpskom društvu, razlozi za to su brojni, separatizam, ideološka zastranjenost masa tokom 60-ih i 70-ih godina, česti ratovi i proterivanje ljudi koji su drugačije mislili i koji su ukazivali na sve nedostatke tadašnje države. Uprkos svim nedaćama i problemima koji su zadesili sociologiju u nas, sociološka svest u Srba je ipak preovladala i uspela da se održi. U današnje vreme, smatram, da je sociologija kao naučna disciplina u Srbiji počela da dobija polet i da ima jak temelj za napredak.

LITERATURA:

1. Žurnal za sociologiju(2006), Vojvodjanska sociološka asocijacija
2. M. Mitrović (2005), Sociologija, Beograd:Pravni fakultet

preuzmi seminarski rad u wordu » » » 

Besplatni Seminarski Radovi