GLOBALIZACIJA I NOVI SVETSKI POREDAK

Svetsko društvo je krajem 20. i početkom 21. veka ušlo u novu fazu, čiji je glavni cilj stvaranje „svetskog sistema“, tj. sistema koji povezuje i stvara međuzavisnim veliki broj zemalja sveta. Taj sistem konstituiše se putem globalizacije, odnosno stvaranjem globalnog poretka, poretka koji vazi za veći broj država.
Društva zadržavaju jednim delom svoju samostalnost, ali mnogo značajnije mesto zauzima međusobna povezanost putem mreže komunikacija, svetskih medija, komercijalnih satelita i svetskog tržišta, koji stvaraju sistem međuzavisnosti država.
Sama pozicija da pojedine ili mnoge države zavise od povezanosti sa drugim državama, uslovila je formiranje nadnacionalnih organizacija, kao što su Ujedinjene nacije, MMF, Svetska banka i Evropska Unija. Ove organizacije svojim odlukama regulišu međusobne odnose i uslove koje države članice moraju da ispune.
Države u kojima je postojao jednopartijski sistem, svoj prelazak u višepartijski (demokratski) ostvaruju procesom tranzicije. U ovom procesu državna i društvena svojina prelaze u režim privatne svojine (formiranjem malih i srednjih preduzeća kod nas) i stvaranjem tržišne ekonomije.
Sam proces stvaranja povezanosti među državama doveo je do duboke klasne podele tog globalnog društva, stvranjem malog broja prebogatih i većine osiromašenih država.

PROCESI GLOBALIZACIJE

1. Svetsko tržište i korporacije

Svetsko društvo počelo je da se stvara kroz tehnološku i ekonomsku povezanost sveta, međuzavisnost moderne proizvodnje i razmene proizvoda, stvaranje transnacionalnih korporacija, koje imaju svoja predstavništva u npr. deset ili vise država, tako da je proizvod dve stotine najvećih korporacija u svetu 1986.god. predstavljao jednu trećinu ukupne svetske proizvodnje. Na ova način je počeo jedan veliki proces globalizacije.
Transnacionalne korporacije stvorene su:
a) tako sto su kompanije kupovale i prodavale robu u državama u kojima su imale najpovoljnije uslove,tj. u kojima su ostvarivale najveći profit;
b) kompanije su investirale u države u kojima je radna snaga najjeftinija;
c) otvarajući filijale u mnogim zemljama, koristile su izvore sirovina tih zemalja.

2. Svetski mediji

Drugi proces globalizacije je stvaranje svetskih medija, modernih sredstava komunikacije: televizije, štampe i radija. Taj stvoreni svetski informativni poredak sastoji se u tome da glavnu, aktivnu poziciju zadržavaju visoko razvijene države, a perifernu, sporednu ulogu imaju države u tranziciji.

3. Nadnacionalne organizacije i prava

Proces globalizacije svetskog društva odvija se i formiranjem nadnacionalnih organizacija i donošenjem odgovarajućih propisa međunarodnog prava za te organizacije. Te nove međunarodne ekonomske i političke organizacije su: OUN (Organizacija ujedinjenih nacija), UNESKO (organizacija za obrazovanje, nauku i kulturu), MMF (Međunarodni monetarni fond) i Međunarodna banka za obnovu i razvoj. Ove dve poslednje imaju finansijski uticaj na veliki broj država u svetu.
Pored ekonomskih i političkih organizacija, važnu ulogu imaju i vojni savezi, kao što je NATO, koji svojim vojnim intervencijama utiče i određuje unutrašnju i spoljnu politiku mnogih država, a posebno država članica tog saveza.
Proces globalizacije doveo je do toga da se međunarodno pravo razvija u tom pravcu da svojim normama napuštaju stara pravila, poštovanje suvereniteta država od strane međunarodnih političkih organizacija. Prava i dužnosti priznati međunarodnim pravom narušavaju suverenitet svake države.

4. Regionalne integracije

Svetsko društvo stvara se i pojavom novih centara tehnološke, ekonomske i političke moći u obliku regionalnih integracija. U svetu su trenutno najjače tri regionalne integracije:
1) „pacifički pojas“, koju predvodi Japan, koji je smanjio moć na obalama Atlantika;
2) Zapadna Evropa, formiranjem svog ogromnog naučno-tehnološkog potencijala, zajedničkog tržišta i zajedničke evropske institucije;
3) treći veliki pojas regionalne integracije odvija se između Severne Amerike i Kanade, Latinske Amerike i Meksika.

STRUKTURA SVETSKOG SISTEMA

Svetski sistem u svom sastavu obuhvatapreko 200 nacionalnih država, koje su povezane i svetskom ekonomijom, svetskom političkom organizacijom, svetskom kulturom idr. Tako na primer korporacija „General motors“ ima filijale u više od 50 država i profit koji je veći od nacionalnog dohotka većine zemalja sveta. Zatim međunarodni monetarni fond svojim novcem i kapitalom utiče na ekonomski život siromašnih država.
Sastav svetskog sistema razumećemo najbolje analizom:
1. odnosa društva i prirode
2. nove tehnološke baze društva
3. svetske ekonomije- transnacionalne korporacije
4. nove političke organizacije
5. elemenata svetske kulture
6. svetske elite moći, aktere koji „upravljaju svetskim društvom“.

1. Globalni poredak i prirodna sredina

1) Razaranje prirode
Ako bi se nastavili dosadašnji uticaji na biološki sistem naše planete, do kraja 21. veka došlo bi do razaranja i potpunog uništenja života na Zemlji.
a) Sve se više i brže iscrpljuju prirodni izvori sirovina i energije (nafte i prirodnog gasa).
b) Industrijska revolucija je zagadila najviše vodu i vazduh svojim veštačkim hemikalijama puštenim u atmosferu. Sve te hemikalije stvaraju ozonske rupe, što izaziva pojačano zračenje koje loše utiče na ljudski život. Industrijska revolucija je samo imala za cilj svoj profit, pa je svojim jednostranim pogledom izazvala ekološku krizu sveta. Prirodni izvori su osiromašeniiracionalnom potrošnjom tj. prekomernim iscrpljivanjem izvora sirovina.
v) Atomske centrale i nuklearni otpad dovode do najtežih oboljenja u ljudskom organizmu. Utiču na nasledni faktor tako što menjaju DNK, mutiraju ga, a on se prenosi na nove generacije čime se stvara sve genetski bolesnije društvo.
2) Promena odnosa prema prirodi-ekološki pokreti
Ekološki pokreti su učinili preokret u odnosu čoveka prema prirodi. Oni nas usmeravaju ka ravnoteži sa iskorišćavanjem prirodnih resursa i zagađivanjem atmosfere, tako što su uveli ekološke kriterijume. Po ovim kriterijumima razvija se tehnologija koja štedi i obnavlja prirodne resurse i koja ne zagađuje okolinu. One proizvodnje koje su uništavale prirodna dobra dobijale su ograničenja, oporezivanjem, a ekonomski se podržavaju one proizvodnje koje se pridržavaju tih kriterijuma i koje štede rezerve sirovina. Ovi ekološki kriterijumi regulisani su i praćeni odgovarajućim pravnim propisima.

2. Nova tehnološka osnova sveta

1) Naučno-tehnološka revolucija; Obeležja:
a) zasnovana je na različitim izvorima energije: hidroenergetskoj, sunčevoj i geotermalnoj energiji, bio mase, klime mora i atomskoj energiji.
b) dosadašnji klasični industrijalizam zamenjuje se postindustrijskom, kompjutersko- informatičkom revolucijom. Za razliku od klasične mašine koja prerađuje materiju ili energiju, kibernetska mašina obrađuje informacijepomoću kojih vrši kontrolu i upravljanje proizvodnim procesima. Vodeće industrije biće intelektualne, a njihovu moć predstavljaće znanje, ljudske sposobnosti tzv. „kulturni kapital. Nove vrednosti stvaraju se umnim radom-znanjem koje postaje odlučujuća pokretačka sila razvoja.
2) Humana i nehumana strana tehnološke revolucije
Atomska bomba i njeno razarajuće dejstvo je velika negativna pojava sa nesagledivim posledicama po čovečanstvo. Loša strana tehnološke revolucije jeste i masovna nezaposlenost, jer nova proizvodnja, automatizacija, mikroelektronska revolucija i robotika iziskuju manji broj radnika, pa veliki broj postaje suvišan. U Zapadnoj Evropi taj broj je dostigao oko 18 miliona, od kojih najveći broj pripada mlađoj generaciji.
Tehnološka revolucija, kao pozitivno, dovela je do stvaranja novog tipa radnog vremena i zaposlenosti, do novog odnosa između rada i obrazovanja, između radnog i slobodnog vremena i neophodnosti skraćivanja radnog vremena. Novo obrazovanje mora da se zasniva na tome da se stečeno znanje stalno usavršava, da prati nove razvoje u toj oblasti i drugih njemubliskih i povezanih oblasti.
3) Postindustrijsko društvo
Jedna od najvažnijih posledica naučno tehnološke revolucije jeste stvaranje nove forme društvene organizacije koju odlikuje:
a) U postindustrijskom društvu bogatstvo i moć zavise od „kulturnog kapitala“ (znanja). Društvo sa najuspešnijim i najboljim sistemom obrazovanja biće u mogućnosti da stvori najveće bogatstvo.
b) Menjaju se i radne delatnosti i profesije koje preovlađuju – vrši se prelaz iz sekundarnih (industrijskih) u tercijalne (uslužne) delatnosti. Većina radnika biće angažovana u oblasti usluga i informacija, u tzv. tercijalnom sektoru (zdravstvo, trgovina, saobraćaj, obrazovanje, administracija i nauka).
c) Postindustrijsko društvo postaje slobodnije u smislu odnosa poslova, stila života, a odnos generacija se zasniva na ravnopravnosti. I politički život postaje demokratskiji.

3. Svetska ekonomija

1) Svetsko tržište i transnacionalni kapital
Stvaranjem svetskog tržišta i transnacionalnih korporacija, nastali su novi ekonomski odnosi na tržištu, koji se zasnivaju na tome da je ona nadmoćnija sila od nacionalnih ekonomija, koje da bi opstale moraju da se prilagođavaju zahtevima svetskog tržišta i njihovog kapitala.
Tako odgovornost vlada prema stalnim kreditorima veća je od odgovornosti prema svojim građanima. Vlade postaju agenti internacionalnih finansijera, koji zahtevju slobodno kretanje transnacionalnog kapitala, olakšicu za internacionalnu organizovanu proizvodnju, devalvaciju nacionalnih valuta i podizanje domaćih cena, povećanje lokalne nezaposlenosti i slabljenje socijalne države, smanjenjem socijalnih prava.
2) Nastanak ekonomskih dinosaurusa-transnacionalnih korporacija
Transnacionalne korporacije zauzele su centralnu ulogu u svetskoj ekonomiji, na mesto malih preduzeća. One svojom veličinom i osnivanjem svojih filijala širom sveta postižu maksimalnu pokretljivost kapitala, čime dobijaju veći profit, jeftinije sirovine i radnu snagu.

4. Politička pozornica sveta

1) Rasprostiranje demokratije
U poslednje dve decenije u mnogim zemljama sveta dolazi do rušenja diktature i jednopartijske vladavine, a dolazi do uspostavljanja demokratije sa višepartijskom sistemom. Povećan je broj ljudskih prava i sloboda (sloboda govora, štampe, udruživanja, verskih uverenja, pravo na učešće na demonstracijama itd.). Slaba strana demokratije je ta što nema izgrađen svoj ceo sistemfunkcionisanja, malo učešće građana i njihovih predstavnika (poslanika), tako da je demokratija ograničena i javljaju se novi oblici autoritarizma unutar nje.
2) „Svetska vladavina“
Slična vladavina postoji na svetskoj sceni. Na vrhu svetske piramide moći nalazi se Grupa 7, grupa 7 najbogatijih i najmoćnijih zapadnih država i Japana, gde glavnu poziciju zauzima Amerika-supersila.Šefovi ovih država na samitima odlučuju o mnogim važnim ekonomskim i političkim pitanjima, problemima većine država, a da pri tom te države nemaju ni pristup ni glas u tom samitu. Šefovi tako čine neformalno telo, nezvaničnu vladu sveta, koja preko Saveta bezbednosti OUN ili OEBS-a podstiču demokratski razvoj u svetu, vrše pritisak na vlade stranih država da poštuju demokratska pravila i da ne krše ljudska prava.
U cilju očuvanja privilegovanog položaja, Grupa 7 ne poštuje uvek pravo i pravdu, već po principu moći za istovetno ponašanje pojedine države kažnjavaju, a drugima, sa kojima su saveznici, daju povlastice.

5. Rađanje svetske kulture

Nastankom savremenog svetskog sistema, domazi do stvaranja „svetske kulture“ koju je Mc Luhan (Mekluan) nazvao „Globalno selo“, tj. nova povezanost ljudi sa karakteristikama svoje male zajednice, a koja je rezultat svetskih medija, posebno štampe i televizije.
Ova kultura ima više svojih vidova, karakteristični zajednički identitet, brzo prenošenje istih umetničkih i životnih stilova i pogleda, sve veća uniformnost građana sveta. Nasuprot svetskoj kulturi mnogi narodi zadržavaju svoju lokalnu, nacionalnu kulturu i običaje.

6. Promene elita, klasa i socijalnih pokreta

Nosioci svetskih promena su grupe ljudi koji imaju drugačiji sastav i prirodu od sadašnjih.
1) Svetska piramida moći
Na svetskoj piramidi moči jedan krug čine vlasnici i upravljači transnacionalnih korporacija koje imaju filijale u drugim zemljama, samim tim raspolažu ogromnim tehnološkim i ekonomskim kapitalom. Drugi krug predstavljaju vodeće međunarodne, posebno finansijske institucije, kao što je MMF, koji utiču na ekonomiju podređenih država. Treći krug čini političko-vojna elita velikih industrijskih, finansijskih i političkih sila, koja vrši veliki posredni uticaj u međunarodnim odnosima.
Svetska elita moći kontroliše nacionalne privrede, izvore sirovina i jeftine radne snage, odlučuje o tipu tehnološkog i ekonomskog razvoja, načinu potrošnje i formiranju socijalne srtukture u mnogim državama.
2) Svetske elite moći i klase
a) Centralna vlasničko-upravljčka organizacija
Formiranjem velikih korporacija, njihovi vlasnici i upravljači raspolažu ekonomskom moći. Elite svetske i političke moći se dele na konzervativna i reformska krila. Konzervativno krilo elite moći odlučuje o opasanosti od nuklearnog rata i nosilac je nazadne (involutivne) tendencije. Ona na konzervativan način rešava krize u svetu, tako što ponovo raspodeljuje bogatstvo uskim bogatim manjinama, a osiromašuje radni svet. Reformske struje su bile aktivni učesnici za kompromis sa socijalnim pokretima. U okviru ovog krila se javljaju razne forme koje se bore za civilizaciju mira, ekološku ravnotežu i tako stvaraju ravnotežu između političke demokratije i ekonomske jednakosti.
b) Srednje klase
U okviru srednje klase izdvajaju se dva ogranka. Jedan čine „stari srednji slojevi“, vlasnici koji imaju sitnu i srednju privatnu svojinu, proizvodnu i uslužnu. Druči čine novi srednji slojevi, veliki deo inteligencije, naročito sektori državnih i privatno-korporacijskih nameštenika, osoblje tercijalnih delatnosti i slobodne profesije. Inteligencija u okviru srednje klase zauzima različite pozicije na piramidi moći, jer pripada različitim socijalnim slojevima.
v) Sudbina radničke klase
Radnička klasa je predstavljala glavnu opoziciju vladajućoj klasi, a u zapadnim zemljama veliku ulogu je imala u istorijskom kompromisu između vladajućeg poretka (buržoazije) i demokratskog socijalizma, a kao opšta vrednost modernog doba je borba radničke klase za emancipaciju, političku demokratiju i veću jednakost.
Pored tradicionalne radničke klase pojavila se i nova radnička klasa, obrazovana, koja je pored dosadašnjih zahteva i nosilac radikalnih potreba za većim stvaralačkim radom, autonomijom i subjektivitetom. Radnička klasa ima ključnu ulogu u savremenoj istoriji.
Postoji još jedan vid radničke klase, a to su radnici-imigranti, koji čine trećinu evropske industrijske radne snage. Stalni priliv ove radne snage omogućio je da se zadrži nizak nivo nadnica uz visok intenzitet rada. Poslodavci su ih koristili za rad kada su mlađi, zbog najvećeg učinka, a otpuštali su ih bez obaveze snošenja troškova integrisanja u društvo. Radili su najteže i najmanje cenjene poslove i tako oslobodili tih poslova nacionalnu radničku klasu. Stavljeni su u neravnopravan položaj pred zakonom, nemaju pravo glasa, kao ni politička prava (na okupljanje, udruživanje, propagandu).
3) Novi socijalni pokreti
Socijalni pokreti kao što su: sindikalni, ekološki, antinuklearni, pokreti za mir, etnički pokretiza samostalnost i kulturni identitet, feministički pokret, studentski pokret, pokret za građanska prava, imaju veliki značaj u savremenoj epohi. Oni mogu biti konzervativni i emancipatorski.
a) Na Zapadu, naročito Americi, neokonzervativni socijalni blok zastupa retrogradne tendencije, protivnik je države blagostanja, socijalne uloge države njenih intervencija u ekonomski život. Smatrali su da su porodica i obrazovni sistem narušeni od strane loših uticanja srednje klase. Oni su protiv abortusa, za cenzuru knjiga i televizijskih programa, uveli bi molitvu u skolama i za ravnopravan tretman religije i nauke o evoluciji. Za jačanje su porodice i veći autoritet roditelja, za smanjenje i ukidanje socijalne pomoći siromašnima i za proterivanje emigrantske radne snage.
b) Glavno obeležje novih socijalnih pokreta je što su postali nosioci civilizacijskih preobražaja. Pokreti su nastali da bi se suprotstavili negativnim pojavama modernog života, kao sto su razaranje prirode, velika glad i siromaštvo u pojedinim državama, trka u naoružanju, povećana opasnost u svetu zbog nuklearne energije, koja vode u pravcu uništenja života na zemlji.
Ovo su civilizacijski pokreti, jer se bore za stvaranje civilizacije mira, ukazuju na potencionalnu opasnost od atomskog genocida, da se unište prirodni izvori, zalažu se za demokratski vid naučno-tehnološke revolucije, za ekonomiju zasnovanu na jedinstvu principa profita, ekonomičnosti i solidarnosti, dobrobiti svih socijalnih slojeva, za stvaranje solidarnijih društvenih veza, za promenu sa hijerarhijskih principa na neautoritativne principe, kako bi došlo do oslobađanja ljudskog subjektiviteta, identiteta i autonomije.
Organizaciju pokreta karakteriše preobražaj od strogo autoritativnog ka demokratskom odlučivanju, tj. odlučivanje od vrha piramide koje se prenosi na niže slojeve, zamenjuje se složenijim procedurama pregovaranja i traženjem saglasnosti i sučeljavanjem različitih interesa. Pokret nije zatvorenog tipa, nije ideološki monolitan, postoje različite struje, pripadnici se samo inicijativno angažuju za akcije.

NACIJE I NACIONALIZAM KRAJEM XX VEKA

1. Faze razvoja evropskih nacija

Nacije i nacijonalizam zbog svoje sposobnosti okupljanja, grupisanja, izazvanih osećanjem nacionalne pripadnosti postale su odlučujući istorijski akteri modernog društva u stvaranju politike podele sveta koja se formira u fazama – ciklusima.
Svaka faza povezana je sa nacionalnim ratovima. U svakoj fazi drugačiji je karakter (uloga) nacionalnih pokreta.
1) Nacionalizam se iz integracione pretvorio u dezintegracionu silu.
2) U 19. i 20. veku nacija, odnosno, nacionalizam, su glavni tvorci političke mape. U 21.veku smanjena im je uloga, jer se stvaraju nadnacionalne organizacije koje stvaraju novu podelu sveta.
Prva faza traje tokom 19.veka, u kome su nacionalni pokreti tvorci nacionalnih država, kao što je to npr Nemačka, Italija i Francuska, pa u Zapadnoj Evropi od 460 mini državica nastaje 27 država. Nacionalizam ima ujedinjavajući karakter, jer od malih država i lokalnih zajednica formira jednopnacionalnu državu. Razvoj nacije je bio deo velikog procesa socijalne evolucije, a opravdan je samo onaj nacionalizam koji je bio u saglasnosti sa progresom, koji je proširivao veličinu društvenih kolektiviteta u kojima se odvijao ekonomski i kulturni život.
Druga faza nastaje početkom 20. veka, posle I svetskog rata sa nacionalnim pokretima slovenskih država od kojih su nastale višenacionalne države Jugoslavija i Čehoslovačka rušeći pri tom austrougarsko carstvo. U ovim zemljama nije se poklapala državna, teritorijalna granica sa jezičkim i etničkim, pa ranije podvlašćeni narodi postali su podvlašćene nacionalne manjine, što je sve dovodilo do masovnog proterivanja ili uništavanja manjina. U okviru mnogonacionalnih država ispoljavale su se dve antagonističke tendencije, jedne koje su za unitarnu, centralističku državu i druge, koje su za separatizam i otcepljenje.
Treća faza nastaje sredinom 20. veka, kada nastaju dva različita pokreta.
Sa jedne strane nastaju antikolonijalni nacionalni pokreti i revolucije koji su separatističkog karaktera, jer slabe kolonijalne imperije stvaranjem samostalnih nacionalnih država. Kolonijalna metropola, kao što je Engleska, deli Indiju na Indiju i Pakistan (muslimanski deo), a na Bliskom istoku između Izraela i Arapa ostavlja nerešenu granicu kao razlog za nacionalne sukobe. Sa druge strane, u Evropi je stvoren Varšavski pakt na čelu sa Sovjetskim Savezom, u kome su određene države u podvlašćenom položaju, dovode do stalnih nacionalnih sukoba i težnji za nezavisnošću.
Četvrtu fazu karakteriše dezintegracija društva realnog socijalizma, jer se dešavaju stalni nacionalni sukobi koji dovode i do građanskog rata. Dešavaju se stalni sukobi društava koji teže centralizovanoj državi sa nacionalističkim pokretima koji hoće secesiju-otcepljenje i formiranje samostalnih nacionalnih država.
Tako nastaje veliki istorijski paradoks: separatistički pokreti nastaju istovremeno sa stvaranjem Ujedinjene Evrope, kojoj je glavni cilj smanjenje nacionalne suverenosti. Sve ove promene u četvrtoj fazi dovele su do isticanja u prvi plan nadnacionalne zajednice kao glavnog faktora promena, pa je time uloga nacija istorijski okončana. I pored svega toga svest o nacionalnoj pripadnosti i nacionalnom identitetu ostala je jedna od najvažnijih vrednosti, a svaki pokušaj nasilnog poništavanja od strane neke spoljne sile biće razlog velikih sukoba.
Istorija 19. i 20. veka je istorija nastanka nacija, a 21. vek prevazilazi granice nacija i nacionalnih država u ekonomskom, političkom, kulturnom i jezičkom aspektu, jer nastupa nadnacionalna reorganizacija sveta.

2. Nacionalni suverenitet u svetskom društvu

Nacionalna država, njen suverenitet i demokratija, suočeni su sa svetskom globalizacijom koja ih ograničava. Nastanak transnacionalnih korporacija, sve veća međuzavisnost država, formiranje svetskih i regionalnih ekonomskih, političkih i vojnih organizacija kao što su MMF i NATO pakt, dovode do ograničavanja nacionalnog suvereniteta. Ograničenju suvereniteta mnogo manje podležu velike svetske sile jer one ograničavaju suverenitet drugih država. Posledice nekih političkih odluka prevazilaze nacionalne granice. Principi demokratije i demokratskog odlučivanja danas obuhvataju i prenose se na nove međunarodne svetske i regionalne organizacije.

SOCIJALNA PATOLOGIJA

Socijalna patologija obuhvata negativne socijalne pojave, tzv. socijalne devijacije, koje dobijaju globalni karakter, postaju internacionalne, a najvažniji oblici su: međunarodni putevi droge, prostitucije, pranje novca, međunarodni terorizam, kriminal i mafija. Posebno je bitna internacionalizacija organizovanog kriminala, njihove transnacionalne akcije, i uticaj vlasti u svetskom društvu i svetskoj ekonomiji, pa postaju rival državi. Nastaje nova simbioza mafije, države i finansijskog kapitala.

STRATIFIKACIJA – PODELE SVETA

1. Karakter i oblici stratifikacije

Svetsko društvo karakteriše sa jedne strane međuzavisnost, a sa druge strane stratifikacija (stvorena je slojevitost društva u tom smislu da postoji svet bogatih i svet siromašnih, raslojenost u društvu).
1) Nastala je trajna polarizacija sveta, podelom na bogata i vladajuća društva i nerazvijena i podvlašćena društva, tj. podela na svetski „centar“ i „periferiju“.
2) Trajnu polarizaciju predstavlja i sukob različitih civilizacija (zapadne, katoličko-protestantske; slovensko-pravoslavne; islamske; budističko-konfučijanske). Svetski sistem predstavlja vladavinu i dominaciju zapadne civilizacije.
3) Svetski sistem karakterišu i promenljivi oblici podela i sukoba, a kao najvažniji oblik tih promenljivih formi predstavljao je „blokovski sukob“ sveta (sukob blokova NATO pakta i Varšavskog ugovora na relaciji kapitalizam-socijalizam), koji je slomom Evropskog realnog socijalizma prestao.
4) Meša se položaj pojedinih država na svetskoj piramidi moći, tako što one države sa dna prelaze u srednju zonu. Te promene se nazivaju „tranzicija“.

2. Centralna podela sveta: „centar“-„periferija“

Vetsko tržište i ekonomija postupaju po pravilu da bogati postaju još bogatiji, a siromašni još siromašniji. Npr. na svetskoj piramidi moći zapadne zemlje imaju dohodak od 35 do 40 000 dolara po glavi stanovnika, a milijardu ljudi živi sa jednim dolarom dnevno. Prosečan vek starosti u Americi je 70 godina, a u Etiopiji 40 godina. „Centar“ čini 10% stanovništva sveta koji raspolažu sa 80% svetskog bogatstva.

3. „Centar“ – zapadna društva

Visokorazvijeni i razvijeni „Centar“ čine skoro sve države Zapadne Evrope, SAD, Kanada, Japan, Australija.
A) Ove države su tehnološki visoko razvijene i pripadaju post-industrijskim drštvima u kojima je velika ekspanzija tržišta i ogroman rast potrošačke civilizacije. Ekonomski razvoj zasnova se na zadovoljavanju individualne potrošnje. Socijalne službe i medicinska zaštita se razvijaju tako što iz tržišnog kapitala prelaze ka socijalnoj državi. Stvara se moderna ličnost koja poseduje razne sposobnosti i ima bogate potrebe, razvija se ljudska individualnost jer uspeh industrijske i naučno-tehnološke revolucije zasniva se na razvoju ljudskog znanja i kulture. Građansko društvo je ukinulo političku represiju kao osnov klasne podele, a stvorilo je političku demokratiju, slobode i prava građana, modernu pravnu državu. Ovo društvo je posledica socijalnih borbi i kompromisa buržoazije, srednjih slojeva i borbi radničke klase.
B) Zapadno društvo čine ekonomski bogate zemlje koje počivaju na principima:
Prvi je akumulacija kapitala koja je istovremeno i pokretač i granica ljudskog razvoja. Ekonomski razvoj je otuđio i polarizovao društvo, a građansko društvo uvodi ličnu, političku slobodu i nove oblike podvlašćivanja putem ekonomske i političke moći.
Drugi princip predstavljaju opasni vidovi uništenja prirode, osiromašeni prirodni izvori koji razvoj i potrošnja izazivaju.
Treći – Visoko razvijeni „Centar“ poništava značajnu tekovinu civilizacije, kao što je država blagostanja, jer svojim ekstremnim akcijama dovodi do ponovnog stvaranja socijalne države.
Četvrti vid, formiranje nove kastinske podele sveta, koji možemo nazvati tehnološki kolonijalizam, stavlja države Trećeg i Četvrtog sveta u moderno dužničko ropstvo i osiromašenje.

Na vrhu svetske piramide nalaze se najbogatije zemlje sveta, koje su se posle pada realnog socijalizma udružile u koaliciju 7 najbogatijih zemalja sveta. Njih čine: SAD, Engleska, Francuska, Nemačka, Kanada, Italija i Japan. Na Samitima, sastancima šefova država, odlučuje se o važnim ekonomskim i političkim pitanjima, bitnim za svetski poredak. Važne međunarodne institucije, kao što su Savet bezbednosti OUN, MMF, Svetska banka za razvoj, NATO, izvršioci su najvažnijih odluka Grupe 7. Koalicija se zasniva na jedinstvu interesa za održavanje mira, stabilnosti svetskog sistema i naročito privilegovanog položaja vladajućih zemalja. Ovo jedinstvo narušavaju ekonomski i trgovinski sukobi.
Vladajuća koalicija u svom sastavu ima tri različite forme kapitalizma koji su međusobni rivali:
1) Dominantan je „Hiperliberalni“, „Kasino“ ili „Darvinistički“ kapitalizam. Neoliberalni kapitalizam uspostavlja ravnotežu uvođenjem finansijske discipline, smanjivanjem birokratije i prenošenjem kapitala u privatnu inicijativu. Na Istoku svojim prisilnim merama obezbeđuje kapital za obnovu svoje tržišne ekonomije i razvijanje preduzetništva. Negativne strane ovog kapitalizma su u okviru transnacionalnog kapitala, gde proizvodni kapital često zamenjuje i nadjačava špekulativno-finansijski kapital, koji je sklon brzom bogaćenju.
2) Drugu formu predstavlja zapadno-evropski socijalni kapitalizam koji stvara ravnotežu između ekonomske konkurentnosti i države blagostanja, svojim socijalnim merama, preraspodelom prihoda i društvenom kontrolom.
3) Posebnu formu kapitalizma predstavlja japanski, paternalistički kapitalizam koji ukršta konfučijansku i zapadnu civilizaciju, stvara ravnotežu između slobode pojedinca i kohezije grupe, individualne motivacije i solidarnosti.

4. Treći svet-periferna društva

-Obeležja
Na dnu svetske piramide moći nalaze se poluperiferna i periferna društva.
A) Poluperiferna društva sačinjavaju manje razvijene države , u pogledu stepena industrijskog razvoja. Ovde razlikujemo dve grupe. Prva grupa su novoindustrijalizovane zemlje kao što su Meksiko, Brazil, Argentina, Južna Koreja, Tajvan. U drugu grupu spadaju države bivšeg realnog socijalizma: SSSR, Čehoslovačka, Mađarska, Jugoslavija.
B) Periferna društva su prava suprotnost „Centru“, u koja spadaju:
a) tehnološki manje razvijena društva
b) ekonomski siromašne države
c) ekonomski, tehnološki, politički i vojno podređena i zavisna društva.
Periferna društva čini najveći broj država koje pripadaju Trećem svetu, ali i neke države bivšeg realnog socijalizma, kao što su Albanija, Rumunija, Kina i Vijetnam.
Odnosi nejednakosti i podvlašćenosti su stalna obeležja novog svetskog društva od 16. veka pa nadalje, menjane su samo forme nejednakosti.
-Produbljivanje jaza između svetova
Uočavamo podelu savremenog sveta na:
a) bogati „Centar“ ili „Sever“ tj. Prvi svet kako se još zove
b) „Srednju zonu“ ili Drugi svet i
c) poluperiferiju i periferiju, „Jug“ tj. Treći i Četvrti svet.
Sve više se uočava jaz između „Centra“ i Trećeg i Četvrtog sveta, koji se vidi u tome da u siromašnim državama proizvodnja iznosi samo 5% od proizvodnje u bogatim državama. Bogate zemlje au 25 puta ekonomski jače od siromašnih društava. Uzroci negativnog toka su: veliki porast stanovništva u zadnje 3 decenije (uvođenjem medicinske zaštite smanjena je smrtnost dece), pad cena sirovina i porast kamata doveo je zemlje u razvoju u dužničko ropstvo, dugovi su povećani, a platežna sposobnost je smanjena.

5. Srednja zona sveta-zona tranzicije

Tranzicija predstavlja prelaz iz jednog tipa socijalnog, naročito ekonomskog i političkog sistema u drugi. Zonu tranzicije su 80-tih godina činile zemlje srednjeg prihoda (od 2.500-5.000$ po glavi stanovnika). Od tada se odvijalo više talasa tranzicije.
Prvi talas se odvijao u zemljama gde se sa vojne diktature prešlo na demokratski višepartijski sistem, kao što su Španija, Portugal i Grčka. Drugi talas je zahvatio zemlje Latinske Amerike (Čile, Argentina i Brazil). Sa političkim aspektom u tranziciji se odvijao i ekonomski aspekt:
1) smanjenjem uloge države u ekonomskoj delatnosti i jačanjem tržišne ekonomije i
2) prenošenjem državne svojine u režim privatne, putem privatizacije
Treći talas tranzicije odvijao se u zemljama Jugoistočne Azije, koje predstavljaju model uspešne tranzicije, kao što je model „Četiri azijska tigra“ (Južna Koreja, Honkong, Singapur, Tajvan). Poslednji talas oločen je u tranziciji postsocijalističkih društava.

POSTSOCIJALISTIČKA DRUŠTVA – DRUŠTVA U TRANZICIJI

1. Istorijski prethodnik – realni (autoritarni) socijalizam

-Posebna istorijska putanja
Osnovna specifičnost 1/3 svetskog stanovništva čine društva nastala rušenjem realnog socijalizma u Evropi i transformacijom sistema u Kini, u jedan oblik kapitalizma ili mešovitog društva. Ova društva su imala specifičnu istorijsku putanju. U nekim od tih država socijalnom revolucijom srušen je poluperiferni kapitalizam i uspostavljen je autoritarni socijalizam. U drugoj fazi nastaje suprotna situacija. Dolazi do prelaska iz socijalizma u jednu formu kapitalizma. U realnom socijalizmu industrijalizacija predstavlja materijalnu pripremu za brzi prelazak u nov poredak.
-Obeležja realnog socijalizma
Autoritarni, birokratski socijalizam je nastao u društvima u kojima je industrija bila nerazvijena i koja su bila ekonomski nerazvijena. Ta društva nisu uspela da izvrše modernizaciju, da razviju industriju, i ne samo to. Kod nekih siromašnih društava realnog socijalizma je postojala represivna modernizacija i industrijalizacija. U centralnoj i Istočnoj Evropi realni socijalizam je nastao spoljašnjom intervencijom Crvene armije posle II svetskog rata. Bitna obeležja ovog tipa autoritarne modernizacije i sistema realnog socijalizma su:
A) Ubrzanu industrijalizaciju podstiče i rukovodi državna elita, a ne tržište i buržoazija. Država raspolaže političkom moći i ima sva svojinska ovlašćenja. Privredom upravlja državna birokratija, koja ima dva osnovna cilja. Proklamovani cilj je ubrzan razvoj, kako bi se stigao i pobedio Zapad. Skriveni cilj jeste proširivanje moći vladajuće demokratije.
B) Drugo obeležje je politička represija, gde je isključiva vlast države nad pojedincima, da bi vremenom ta represija bila ublažena i postala selektivna tj. individualna.
C) Razvija se industrija, a rad radnika je težak. Uz industrijsko društvo, sistem školstva je takav da stvara klasu intelektualaca, obrazovni kadar koji je nosilac modernizacije i koji prevazilazi broj fakultetski obrazovanih u zapadnim zemljama.
D) Država omogućava zadovoljenje fizičkih i kulturnih potreba svojih stanovnika, punu zaposlenost, pristup obrazovanju, brigu o zdravlju, po čemu se vidi razgranat sistem socijalne države koji je jači od nekih bogatih kapitalističkih država. Radničkim i seljačkom sloju je dozvoljen pristup školovanju. Država sa jedne strane garantuje ta dobra, da bi sa druge strane individui ograničila slobodu, samostalnost i mogućnost da se bori za svoj interes. Sve što pojedinac dobija, npr. stan ili neku drugu materijalnu vrednost, dobija zahvaljujući državi, pa na taj način vlast nagrađuje poslušne, a kažnjava slobodoumne.
-Kriza i slom
Ova represivna modernizacija i socijalni sistem izazivaju sve veću krizu koja dovodi do rušenja sistema. Tome doprinosi, odnosno inicira slom, potpuna vlast politike nad ekonomijom, koja stvara samovolju (voluntarizam) i neodgovornost za ekonomske odluke, usled čega se novostvoreno bogatstvo neplanirano troši. Postojanje monopola političke moći dovodi do degradacije sposobnosti upravljanja, razvoja naučno-stručnog stvaralaštva i stagniranja radne motivacije proizvođačkih snaga.
Drugi veliki uzrok nastaje zbog birokratske selekcije, po kojoj se na upravljačke položaje postavljaju ljudi po principu poslušnosti, a ne po sposobnosti i stručnosti. Takva upravljačka klasa nema sposobnost da stvarno upravlja razvojem društva.
Treći uzrok nastaje usled dugogodišnjih loših posledica autoritarne socijalne države, jer se sa malo rada imala socijalna sigurnost i zaštita i moglo se lako ući u redove upravljačke klase. Tako je socijalna država, kao tekovina modernog društva i zadovoljavanjem socijalnih potreba, pasivizirala većinu ljudi, a ograničavala inicijativu stvaralaštva naprednih pojedinaca.

2. Različiti tipovi postsocijalističkih društava

Kao posledica krize prestaje blok realnog socijalizma, pa od 8 nastaje 27 država, u kojima tranzicija predstavlja prelaz iz oblika jednopartijske dominacije u višepartijski, demokratski sistem i vrši se pretvaranje državne svojine u privatnu. Civilizacijske razlike koje su postojale između ovih država sada utiču na tempo i uspeh tranzicije. Od jedinstvenog bloka realnog socijalizma sada nastaje više tipova društva u rasponu od modernog industrijskog društva do Nove Poluperiferije, odnosno Periferije Evrope. Prvo, razlike se vide u nivou ekonomske i tehnološke razvijenosti (od 700 do 10.000 $ po glavi stanovnika). Drugo, tempo tranzicije i prelaza u demokratske forme političkog sistema, različit je u ovim državama. Treće, različita je stabilnost i razvijenost demokratije i demokratske političke kulture. Četvrto, različit je intenzitet nacionalnih, socijalnih i religijskih konflikata. Karakteristično je da su sve multinacionalne zajednice prestale da postoje, a u državama koje su pripadale poluperiferiji, separacija se odvija putem ratnih sukoba, a ne mirnim putem.

3. Poluperiferna postsocijalistička društva

Poluperiferna postsocijalistička društva, kome pripada i bivša Jugoslavija, čine najveći broj ovih zemalja.
-Legalna i nelegalna privatizacija
U ovim društvima režim privatne svojine nastaje na dva načina. Prvi, klasičan način, nastaje iz svojine vlasnika. Drugi i glavni način, paralelno sa ovim, nastaje putem prelaza akumulirane državne svojine u privatnu. Ovaj transfer odvija se kroz svoja dva velika vida, tj. prelaz državne i društvene svojine u privatnu:
A) formalno-vlasnička privatizacija i
B) nevlasnička (nelegalna) privatizacija.

A. Vlasnička privatizacija
Ovo je centralni oblik prelaza državne svojine u privatnu. Preraspodela svojine ima više svojih oblika, modela, koji se dosta razlikuju u Češkoj, Mađarskoj, Poljskoj i Rusiji. Odvijao se različit tempo, obim i karakter privatizacije. U ovom procesu vrši se velika preraspodela ekonomske moći i stvara se nova struktura vlasništva. Državna svojina prenosi se na privatne vlasnike posredstvom akcionarskog vlasništva. Jedan njihov vid su „vaučeri“, besplatni ili beneficirani kuponi, a njihovi vlasnici su svi zaposleni, penzioneri i deo nezaposlenih radnika. Akcije predstavljaju novčanu kompenzaciju za minuli rad, za učešće u stvaranju kolektivne svojine. Drugi vid transfera predstavlja pravo upravljača, menadzera, na veći paket internih akcija. Treći oblik predstavljaju „vaučeri“ koji postaju vlasništvo velikih paradržavnih ili samostalnih fondova. Na ovaj način je izvršen prvi krug velike preraspodele vlasništva, prenošenjem u ruke velikog broja sitnih akcionara. Pri tome većina radnika, penzionera i nezaposlenih, koji žive siromašno, prodaje ispod cene svoje akcije. Istovremeno prodaju se i tzv. „tržišne akcije“ koje se na otvorenom ili zatvorenom tržištu prodaju prema njihovoj procenjenoj, knjigovodstvenoj vrednosti, koja je takođe ispod realne vrednosti.
Uporedo sa ubrzanom akumulacijom kapitala u privatne ruke i stvaranjem bogatstva u privatnoj svojini, nastaje i skriveni vid nelegalne privatizacije.
B. Nelegalna privatizacija
Ovaj oblik možemo nazvati „nevlasnička privatizacija“. U ovom transferu glavnu ulogu igra politička, upravljačka elita, stalež funkcionera koji omogućava ovaj prelaz. Jedan vid njegovog posredovanja je direktno pravo raspolaganja društvenom svojinom od strane upravljača, direktora. Drugi oblik posredničke uloge je moć odlučivanja, donošenja upravnih i administrativnih odluka kojima se omogućava monopolska dobit privatnoj firmi. Direktor državnog i društvenog preduzeća, ili politički funkcioner, koji je i vlasnik privatne firme, zahvaljujući svom položaju prenosi društveni kapital u privatni.
Politička elita, sloj funkcionera, igra na dva koloseka. Prvo, državna svojina im je ekonomski temelj političke moći i drugo, omogućava im skriveno prelivanje iz javnog u privatni trezor, jer se vrši „buržoaziranje birokratije“.
-Deformisana ekonomska i socijalna struktura
Ekonomska i socijalna struktura su deformisane usled velikih razmera nelegalne privatizacije, pa na taj način dobijaju se obeležja poluperifernog društva. Nelegalna privatizacija izvan je zakonske zone i povezana je sa visokim stepenom kriminalizacije ekonomije. Npr. oko 60% ruske privrede povezano je sa kriminalom i mafijom, a 50% prihoda troši se za kupovinu državnih funkcionera. Moćna zona sive ekonomije povezana je sa mafijom, stvarajući veliko bogatstvo koje bogataši previše troše ili prenose u inosrtanstvo. Većina bogataša i funkcionera, koji pripadaju novoj klasi u sektoru preduzetničkog i uslužnog kapitala, sposobnih i kompetentnih preduzetnika i menadzera, blokirani su od strane birokratske države.
Deformisana ekonomija dovodi do stvaranja velike socijalne polarizacije i degradacije koja obuhvata više slojeva društva, od industrijskih radnika u državnim i privatnim uslužnim delatnostima, stručnjake, prosvetne radnike, inženjere i tehničare, penzionere, sve do omladine i sve njih dovodi do velikog osiromašenja. To se vidi iz primera da je u 11 zemalja tranzicije porastao broj potpuno siromašnih, pa je za 5 godina došlo do toga da 70% stanovništva živi ispod granice siromaštva. Preraspodela svojine vrši se isključivo u korist manjine, pa se stvara sve oštrija polarizacija.
-Poluperiferni politički sistem – ograničena demokratija i novi autorizam
Novi politički sistem poluperifernih društava doveo je do toga da se zajedno nalaze ograničena demokratija i novi autoritarizam, koji je još uvek dominantniji. Nova demokratija zasniva se na višepartijskom sistemu, pravnoj državi i slobodama i pravilima građana. Od 1990. godine do 1995. godine, od 76 demokratija, broj se povećao na 117 demokratija.
Novi autoritarizam karakteriše nekoliko država u tranziciji. Neka poluperiferna društva se zasnivaju na predsedničkom sistemu, koji dobija vid autokratske vladavine. Izrazito autoritarni duh političkih elita, vođstva skoro svih političkih stranaka dovodi do učvršćenja autoritarizma. I sama težnja narodnih masa je za stvaranje autoritarne socijalne države na čelu sa jakim vođom, kao način da se osigura sigurnost građana i elementarni red.

4. Potencijal za osvajanje modernijeg društva

Tranzicija u postsocijalističkim društvima traje tek nekoliko godina, pa ne treba gledati na njihov tok ni pesimistički, ni previše optimistički, jer ima dosta nepredviđenih okolnosti, ali materijalni i ljudski potencijal kojim raspolažu, može da pokrene i usmeri tok preobražaje ka višem nivou. Neizvesna je budućnost Rusije, Srbije i Crne Gore, Slovenije ili Mađarske, koja će od njih stagnirati, a koja napredovati. Razlike su izraz loših opcija koje su elite birale, a koje se mogu promeniti. Npr. privatizacija može da bude brža, legalna i javna, ekonomija može da bude nezavisnija od politike, socijalne razlike mogu da se ublaže, pravna država može da bude jača, demokratska kultura da bude zastupljenija i na višem nivou.
Stvaranje modernijeg sveta omogućava veliki broj visokoobrazovanih stručnjaka, moćan ljudski kapital i kritički stav građana koji pokreću razvoj ka višem.
Tranzicija predstavlja:
1) prelaz državne u privatnu svojinu
2) prelaz sa jednopartijskog na višepartijski sistem, što je istorijska neminovnost. Stvaranje modernijeg društva kod nas možemo da ostvarimo razvijanjem tržišne ekonomije, jačanjem sektora privatne svojine, jačanjem demokratije i istovremeno uspostavljanjem socijalne forme društva.

ZAKLJUČAK 

Iz svega ovoga što smo mogli da saznamo o globalizaciji i novom svetskom poretku, mogli bi da zaključimo da naše društvo treba da se još dosta transformiše kako bi i mi bili deo te Ujedinjene Evrope. To će se jasnije istaći ako se krene istorijski od 2000. do 2005. godine.
Krajem 2000. godine kod nas je došlo do transformacije društva sa autoritarnog socijalističkog sistema na demokratski poredak i iz jednopartijskog u višepartijski. Zatim, nša država, do tada Savezna Republika Jugoslavija, promenila je naziv u Državna zajednica Srbije i Crne Gore, što predstavlja slabiji suverenitet od države. Evropska zajednica, OUN, a naročito Savet bezbednosti i MMF, rukovode našom političkom i ekonomskom strukturom, tako što nas uslovljavaju svojim donacijama i našim obavezama koje treba da ispunimo prema njima.
Još jedna od promena koja se odvija kod nas na ekonomskom nivou, je prelazak svojine iz državnog i društvenog u sektor privatne svojine, osnivanjem malih i srednjih preduzeća, putem prodaje preduzeća na tenderu i otkupljivanjem dela kapitala od strane akcionara.
Izvoz vode, voća, poljoprivrednih proizvoda i stočarstvo, uslovljeni su sertifikatima, što znači da ko nema jedan od svetski priznatih sertifikata, ne može od 2006. godine da izveze gore navedeno iz naše države.
Mi smo pod direktnim ingerencijom Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD), što se videlo neposredno iz izveštaja sa Skupštine EBRD-a koja se održala u Beogradu u maju 2005. godine. Naš položaj je dosta podređen, nepovoljan i konstantno uslovljen zahtevima od strane Evropske banke. Evropska banka je osnovana 1991. godine da pomogne razvoj postkomunističkih država, a pristup finansiranju im je dosta komercijalan, pa osim što pomažu, oni i zarađuju od tih država osnivajući svoje banke koje daju kredite sa visokim kamatama. Npr. Prokredit banka daje kredite malim i srednjim preduzećima sa kamatom od 17%. Dosta im je subjektivan pristup državama bivšeg realnog socijalizma, pa prema državama od kojih imaju strateški veći interes, veće im i daju beneficije.

• Literatura, osim svakodnevne štampe, članak iz časopisa „NIN“ od 26.05.2005. godine.

preuzmi seminarski rad u wordu » » » 

Besplatni Seminarski Radovi