Helenizam i Islam | SEMINARSKI RAD IZ ISTORIJE

OSTALI SEMINARSKI RADOVI IZ ISTORIJE

Još...

Helenizam i Islam

Pošto je Aleksandar stupio na vlast 336. stvorio je prostrano kraljevstvo koje je proširillo ogroman uticaj grčke u svetu. Posledica suparništva posle Aleksandrove smrti 323. godine pre nove ere bila je podeljena na 3 odvojena kraljevstva : Ptolomejsko, Seleukidsko i Makedonsko - od kojih je svako imalo moćne gradove sa raznorodnim društvima. Na taj način širenje helenističke prevlasti značilo je nametanje uticaja grčke kulture na prostranoj teritoriji. Ipak, one su takodje prihvatile snazne tradicionalne kulture starosedeoca kako bi zajedno stvorile bogato i raznorodno društvo. U središtima kulture helenističkog sveta pojavljivale su se akademije, koje su podsticale na strastvene rasprave o temama širokog raspona. Izmedju ostalog, pokrenuta su istrazivanja umetnosti, knjizevnosti i arhitekture iz kojih su se razvili kanoni grčkog uticaja. Stari Grci su prvi poznati narod koji je praktikovao analitičko mišljenje, i koji se suočavao sa filozofskim pitanjima koja su i danas otvorena. Dualizam sveta i ljudsko mesto u tom svetu postali su trajna tema njihove umetnosti. Razorni ratovi vodjeni duze od sedam vekova nepraestano su oblikovali grčku kulturu i umetnost. Uobičajna su bila putovanja i trgovina, raširenom mrezom puteva širom Male Azije i Sredozemlja. Razmene i osvajanja su donosile nove uticaje kojima su se grčki umetnici divili i koje su upijali, a isto tako je i grčka kultura delovala na kulture dalekih zemalja.

“Helenistička kultura nametnuta na teritorijama koje je jos Aleksandar osvojio, je samo površna i ograničena od strane urbane populacije. Ruralno stanovništvo je ostalo svesno kulturne i rasne razlike u odnosu na osvajače” navodi Filip Hiti u svom delu „Istorija Arapa“, iz čega izvodimo zaključak da je helenizam pored teritorijalnog osvajanja Istoka imao uticaj i u formiranju kulture i kulturnog izražavanja samog naroda na Istoku. Očigledno da je visoka kultura grčke retorike, filozofije i prava, uticala na centre velikih gradova, baš kao što se visoka kultura obično i javlja u društvu. Ali upotreba grčkog kao jezika, iako oštećen određenim lokalnim dijalektima, kao i prilagođavanje grčkih mitova, bogova i slika u lokalne svrhe, su bili sastavni deo seoskog paganizna širom Bliskog Istoka. Zabluda helenizma kao urbanog fenomena, počiva na neuspehu da se istrazi višeznačnost reči “Hellenismos”, njenog oznacavanja “paganizma” generalno, što potvrđuju ruralna mesta gde se u vidu lokalnih kultova raširio i zadržao. Grčki Panteon je ojačao ruralni paganizam, služeći kao paradigma i predstavljajući nejasno I nepoznato božanstvo, u univerzalno prepoznatljivoj formi grčke mitologije.

Islamska religija, kojoj broj pripadnika nesumnjivo ne opada u 7.veku, ne spada u pagansku religiju koja se ne oslanja na usmenu tradiciju, već spada u religiju pisma. Pored pisane doktorine, što je svrstava u religiju teksta, ova religija, kao i hrišćanstvo i judeizam, se od paganskih religija razlikuje po tome što njeni pripadnici veruju u jednog Boga. Njihov monoteizam se razlikuje od verovanja antičkih naroda u Panteon grčkih 360 bogova.

Islam predstavlja najmlađu veru među velikim svetskim religijama, a zauzima drugo mesto u svetu po broju pripadnika (1,3 milijarde), ali veličanstveno prvo mesto po brzini širenja. Širenje na istok odvijalo se jako brzo – od 711. pripadnici ove vere su pod svojom vlašću već imali deo srednje Azije, a stigli su i do severnih granica Indije.
Islam, što na arapskom znači- „pokornost Božijoj volji“ se zasniva na veri u jednog Boga (Alaha, koji predstavlja Boga u arapskom svetu) i Muhameda, kao izabranog verovesnika, kao poslednjeg i konačnog Proroka.
Čini se, međutim, da je opšta saglasnost istoričara ,da su muslimanske trupe bile u stanju da postignu takav uspeh ubrzo nakon smrti Proroka, i delom zbog toga što je helenizacija na Bliskom Istoku bila u suštini površna. Brzo širenje nove vere dovelo je do vojnih osvajanja tokom kojih su u roku od jedva stotinu godina, Arapi uspeli da zauzmu već postojeće napredne civilizacije. Stotinu godina nakon Prorokove smrti, na južnim francuskim granicama je došlo do bitke kod Poitiersa 732., kojom je zaustavljen muslimanski prodor u Evropu.
Muslimani, kao i Hrišćani i Jevreji, poreklo svoje religijske tradicije vezuju za jednog istinitog boga. Ove religije su „avramovske“, monoteističke, što upućuje na njihove zajedničke korene. Pripadnici tih religija veruju u jednog boga i veruju da je Avram (Ibrahim ili Abraham) njihov zajednički predak. On je jedan od centralnih ličnosti islama i judeizma, a takođe uživa i veliko poštovanje kod Hrišćana.
Avram, u Kuranu, je važan za muslimane zato što je i on poslanik, kao Muhamed. Njegovo ime se vezuje za Kabu, Sveto mesto svih muslimana (oni se mole u pravcu Kabe u Meki, za koju se veruje da vodi poreklo od Ibrahima i Ismaila, sina njegovog). Kuran tačno kaže da Ibrahim nije bio ni Jevrejin ni Hrišćanin, već se, zajedno sa Adamom, Mojsijem i Isusom spominje kao jedan od verovesnika. On je važan za islam ne samo kao prorok, već kao i otac Ismaila, prvorođenog sina. Prema muslimanskim izvorima Ibrahimova poruka je bila ista kao i Muhamedova, ali je vremenom iskvarena od strane Jevreja. Mnoge priče o Ibrahimu u islamskoj tradiciji dolaze iz drugih izvora a ne iz Kurana, gde se mogu uočiti neke paralele sa Mojsijevim životom. Ibrahim, kao utemeljitelj Kabe, zauzima veoma važno mesto u jednom od pet stubova Islama (npr Hadž-hodočašće u Meku). Drugi stub islama čini molitva Salat, koja se izvodi pet puta dnevno i uključuje delove koje se odnose na blagosiljanje Ibrahima. U Islamu sledbenici, kao i u judeizmu i hrišćanstvu, veruju da se Avram usprotivio očevim idolima i da ih je uništio. Tako je postao monoteista i pozvao svoju zajednicu da, umesto u idole, veruju u jednog boga. Odatle potiče verovanje u jednog boga, što ove religije čini monoteističkim, kao i zbog uloge i značaja koje Avram ima u njihovim svetim knjigama i verovanjima- tzv. Avramovske religije.

Muhamed je stvorio državu u kojoj su uloge svetovnog vladara i verskog poglavara bile sjedinjene u jednoj osobi. Nakon njegove smrti 632. godine počinju prve nesuglasice oko određivanja punopravnog naslednika. Nezadovoljsvo zbog postepene dominacije političke dimenzije, u odnosu na religioznu, i borba oko nasleđivanja bili su osnovni uzroci podela u islamu. Sunitska većina je smatrala da Muhamed nije odredio naslednika, dok je Šiitska manjina verovala da je Muhamed odredio Alija, svog rođaka, za onog koji će ga naslediti. Prema Sunitskom shvatanju, Halifa je trebao da bude politički vođa zajednice, bez pretenzije da zauzme mesto Proroka, dok su Šiiti smatrali da je vođstvo islamske zajednice, trebalo da ostane u Prorokovoj kući, a njegovi potomci trebalo je da budu versko-političke vođe, Imami zajednice. Islamska zajednica je bila organizovana kao halifatska država. Zadatak svakog Halife bio je da brani i širi veru i osigura da se društvom upravlja po Božijem zakonu. Halifi su svoju misiju smatrali džihadom ili aktivnom borbom protiv zla i širenjem Muhamedove poruke monoteizma i pravednosti. U vreme kada se varvarska Evropa nalazila na izuzetno niskom stupnju razvoja, rađao se novi pokretač svetskog razvoja, islamska civilizacija. Teritorijalnim širenjem Halifata, u njegovom sastavu su se našli različiti narodi, što je dovelo do sinteze kulture, umetnosti i nauke.
Svoju umetnost preuzeli su od već ustanovljenih kultura – posebno vizantijske na zapadu i sasanidske na istoku, kao i helenizma koji je na tim prostorima već bio ukorenjen. Iz takvog prožimanja je ubrzo proistekao prepoznatljivi, originalni i individualni umetnički jezik. Kako je islamski umetnik prvenstvano vernik, pogrešno bi bilo njegova izražajna sredstva analizirati isključivo u okvirima estetike. Čovek je sluga Božiji, pa stoga mora izbegavati savršeno prikazivanje prirode, umesto toga samo ukazuje na njeno fragmentalno tumačenje. Nije, i pored toga, neuobičajno da se u minijaturi pojavljuje nekoliko perspektiva, pa se ona zbog toga čini nepravilnom, ukazuje na nedovršenost dela ili mogućnost tek delimočnog prikaza.

Naročito je značajan doprinos Persijanaca, čije su kultura, umetnost, književnost i filozofija bili na visokom stupnju civilizacijskog razvoja. Organizovano je prikupljanje i prevođenje grčkih rukopisa.
Budući da je Kuran, muslimanska sveta knjiga, sastavljena na arapskom jeziku, i da mu sam naziv znači “reč Božija”, važnost arapskog pisma je bila velika kako u umetnosti, tako i u književnosti. Prvi štampani Kuran pojavio se tek 1787. u Sankt Peterzburgu. Vera, u svakodnevnom životu muslimana, ima tako veliku ulogu, da se češće iskazuje pisanim nego likovnim sredstvom, jer je to u javnom iskazu zabranjeno – da istinsku ikonografiju muslimanskog sveta predstavlja visoko dekorativna kaligrafija. Kroz vekove razvijale su se različite vrste pisama.
Što se, pak, tiče kaligrafije, temeljna važnost koja se pridaje arapskom (jeziku Kurana) prepoznaje se u pomnom proučavanju i razvijanju raznih vrsta pisama – od kurzivnog do kufskog – te krasnopisu upotrebljenom u prvim rukopisima Kurana.
Helenizam je odigrao neopozivu ulogu u pomaganju Arapima da otkriju smisao sopstvenog nacionalnog indetiteta.
Arapski paganizam ,koji je povezivao različita plemena, širom upotrebom arapskog jezika vidno je olakšao međusobnu komunikaciju. Jedna od najraširenijih i autentičnih formi muslimanske umetnosti je kaligrafsko arapsko pismo. Jedna od karakteristika islamske umetnosti je odsutnost skulpture i figurativne umetnosti uopšte. Arapski jezik je napredovao u oblastima u kojima je on bio zastupljen još i pre Muhameda, dok je grčki preuzeo ulogu jezika muslimanskih birokrata, gde je pre njega bio u upotrebi standardni jezik.
Papairus, pornađeni dokument iz malog grada Nessana u Negev pustinji, glavni je pokazatelj grčke zastupljenosti u umajadskoj umetnosti. Dokument nađen na ovom područiju iz 685. je jedan od poslednjih sačuvanih dokumenata grčkog pisma iz Nessana. Pronađeni su još neki pisani dokumenti, konkretno rekonstruisani kao entagia, i predstavljaju dvojezična pisma na grčkom i arapskom. Ipak, nijedan dokument, koji je sačuvan, nije isključivo na arapskom, osim pojedinih delova koji su isključivo zabeleženi arapskim pismom. Takve izuzetke čine - lična imena. Računovodstvene procedure i terminologija su većinom sačuvane na grčkom.

Sam Kuran nas informiše o tome da je Muhamed imao negativan stav o idolima, iz čega proističe da je koršćenje figure, slikovnog prikaza religijskih ideja, predstavljali najveće svetogrdje. Umetnost koja je nastala u inspiraciji islama u osnovi je dekorativna umetnost. Islamska religija u umetnosti nema nikakvog razloga da predstavlja ljudske likove, jer muslimani veruju da je Bog jedan i bez pomagača. Upletene dekorativne šare rane islamske umetnosti su očigledan odgovor na Prorokove zabrane. To je namerno odbacivanje grčke prošlosti u vidu monoteističkih načela. Snažnom reakcijom protiv helenizovanog antropomorfizma arapskih pagana, muslimani izražavaju svoju težnju ka idealima koji predstavljaju Prorokova dela, a ne njegovu ličnost. I na taj način je došlo do postepenog usvajanja helenske baštine.
Među najranijim arhitektonskim ostvarenjima muslimanskih osvajača koji su se nastanili u Palestini i Siriji, bio je niz građevina poznatih kao “pustinjski zamci”. Bili su to utvrđeni vojni tabori, palate, lovački paviljoni, citadele i radionice, koji su bili raspoređeni na prostranom području koje danas zauzima pustinja koja se pruža kroz Siriju, Jordan i Palestinu. S kraja umajadskog razdoblja, oko 750.godine, nove građevine pokazuju način na koji su kasnoantiški uzori vizantijskih zgrada prilagođeni promenljivim potrebama i zahtevima islamskog društva. Upečatljiv primer pruža paviljon sa kupatilom u palati Kus al Amra (724-743.) u jordanskoj pustinji. Građevina ima 3 kupole, zasvedene dvorane, siroke I prostrane, iako spolja deluje zbijeno. Unutrašnjost se sastoji od velike sobe za prijem sa apsidom u kojoj je sedeo halif, a sa obe strane se nalazio po jedan alkovn (odeljenje predvidjeno za spavanje koje ne prima direktnu svetlost, vec iz drugih prostorija ,putem staklenih vrata I prozora, tj, udubljenje u sobi sa posteljom). Ukrasi na zidovima su slike rađene u temperi (fresco tehnika je tada bila nepoznata), a na njima su prikazani vladarevo krunisanje (uz 6 velikih antičkih kneževa), prizori iz lova, kupanje u kupkama, akrobate i plesačice. Reč je o vizantijskom provincijskom stilu sa nekim koptskim osobinama. U kupatilo se ulazi kroz malenu prostoriju nadkrivenu kupolom, ukrašenom slikama noćnog neba. Važnost ovog paviljona je u raznovrsnosti i retkosti njegovog ukrasa, jer će, kada se umetnička teorija jednom kodifikuje, islamske zidne slike postati izuzetno retke.
Reprezentativne slike oslikane su veselim bojama ali sa napuštenom senzualnošću. Tokom veka ili od Prorokove smrti, muslimanski lideri, koji su ovde predstavljeni kao kneževi, očigledno su se prepustili uživanjima u gledanju ilustracija nagih žena, divljih i pitomih životinja kao i scenama iz grčke mitologije. Helenistička inspiracija dekoracije na zidovima zamka al-Amre, je naglašena uz pomoć ispisanih grčkih imena na nekim od prikazanih figura.
Slike pustinjskog zamka ne pokazuju čak ni tragove nepristojnosti ali svakako jesu u suprotnosti s islamskim načelima ali su u skladu sa kulturnim nasleđem regiona.
Ono što možemo videti u Amri je lokalni helenizam. Dionisije koji se pojavljuje na zidovima Amre je arapska varijanta Dionisija u vidu Nabate-a, Dionisija kojeg je Nonos doneo u Arabiju, kao i Dionisija sa Sephoris mozaika. Amra nije ni primer muslimanske tolerancije kao ni tajnih ili zabranjenih zadovoljstava. Jednostavno ona je primer sopsvenog muslimanskog sveta.
Oleg Grabar, najsuptilniji tumač Amrinih slika, potvrdio je i objasnio lokalni karakter svojih motiva u studiji o scenama iz lova. Grabar nije mogao da pronađe paralelu u kombinovanju kompozicije i forme slika iz Amre i obimnog repertoara sa scenama lova iz antičkog sveta. Ne postoji ništa slično u Plazza Amri i Konstatinopolju ili u mestima na prostorima od Španije do Sirije, ali svaka od scena može se lako objasniti u smislu normanske kulture samog regiona.
Rana arapska poezija pruža neke od paralela o predstavama divlje stoke. Pravi karakter Amra slika, u kojima je grčki vizuelni jezik imao za zadatak da podseti na arapski način života, nije ga mogao bolje opisati.

Pored ovih sačuvanih zidnih slika u Amri, iskopavanja severno od Mariba uspešno su rezultirala još jednu u nizu sličnosti islamske umetnosti sa helenističkim nasleđem. Grad Fav koji leži u centru čuvene kraljevine Kinda, nama je poznat na osnovu literature. Mnogo toga je opstalo u ovom nesumnjivo arapskom gradu iz helenističko-rimsog perioda. Zidne slike iz Fava, proizvele su jednu od najtraženijih slika rimsko-vizantijskog Istoka, koje su došle do izražaja u moderno doba. Slike konstruišu jedan model na kome je predstavljen ugledni lokalni građanin, krunisan od strane mladića koji stoje sa obe njegove strane. Njegova glava ovenčana je grožđem koje prekriva dobar deo lica. Lice, neobično ovalnog oblika, izraženo je krupnim očima i savijenim brkovima. Njegovo ime napisano je na margini u Musnad skriptu. Kada se naziv dešifruje dobijamo oznaku Zaki, što može u ovom slučaju da predstavlja samu osobu koja se kruniše. Ove predstave u društvu u kojem je antropomorfizam od fundamentalnog značaja, dramatično pokazuju stepen grčkog uticaja. Antropormofizam je preuzet iz grčke tradicije ali su lica i figure izrazito lokalne. Buketi grožđa nesumljivo predstavljaju još jedan grčki uticaj koji se odražava putem sveprisutnog i široko prihavćenog boga Dionisa. Cela ideja poštovanja je od lokalnog značaja. Na ovaj način, sa atributima koji su očigledno božanski i sa figurama u svešteničkim odorama, ona su ništa manje arapska transformacija grčke institucije javnog dobročinstva, sa svim pratećim počastima raskošnog dobrotvora svoga grada. Ovde u centru arapskog poluostrva, helenizam je poslužio kao inspiracija za sećanje na lokalni prosperitet i kulturu.
Podjednako je zapanjujuć izgled grčko-egipatsog boga Hipokrata s duplom krunom na glavi. Njegovo prisustvo u Favu se možda reflektuje na aktivnost trgovanja u gradu, a isto tako to može izazvati sikretičku podkulturu kasne antike, nama najpoznatijom na osnovu Hermesovih rasprava. Kao god, ispravno tumačenje ovih figura stavlja grad Fav u centar helenističkog paganizma. Ipak svuda po gradu je sačuvan fundamentalni semitski karakter, njihovi grafiti su podjednako rečiti kao natpisi. U Favu se nalaze preteče rastućeg arapskog paganizma u periodu od tri veka Amr ibn Luja.
One su se sastojale iz antropomorfnog politeizma favskih pagana, ali to nije bio helenizam u smislu upotrebe grčkog jezika ili asimilacije svih grčkih božanstava.Upotreba mozaika kao dekoracije nije bila dugog veka u muslimanskom svetu. Poznato je i to da su Muslimani koristili podne mozaike, i oblagali zidove obojenim mermerom ili keramičkim pločicama. Dekorativnu tehniku mozaika od staklenih pločica koristili su za ukrašavanje najsvetijih i najvažnijih islamskih građevina.
Kupola na steni u Jerusalimu (687 – 691), umajadska Velika džamija u Damasku (705 – 715) i Velika džamija u Kordobi u Španiji (785 – 987), najbolji su primeri primene mozaika. Ono što se može opaziti jeste činjenica da se korišćeni ukras često vraća klasičnom stilu, a još više vizantijskim motivima, što ukazuje na mogućnost da su u njihovoj izradi učestvovali hrišćanski umetnici. Nakon restauracije Velike džamije u Damasku, mozaik koji krasi njen trem, zadržao je visoki kvalitet kakav je i nekada imao, pri čemu se na njemu prepoznaju detaljni arhitektonski elementi, koji se smenjuju sa motivima biljaka i drveća. Zastupljeni su i motivi vrtova, sa mosticima i ribnjacima. Ovaj bogati okvir se, sastavljen od blistavih slika koje se nižu na zlatnoj pozadini, tumači kao muslimansko poimanje raja, koji obećava spasenje duše, ili pak kao prikaz onih gradova koji su bili osvojeni na samom početku pojave Islama.

Otkriće crkve u mestu Um er-Resasu u Jordanu, pre par godina, je bilo daleko izvan svega očekivanog. Mozaicki zapis napisan na grčkom jeziku, jasno je datovan 785.godine. Ti pronađeni dokazi, svedoče o tome, da crkva ne pripada Umajad halifatu, nego vremenu Abasida, koji su 750. došli na vlast i vladali Bagdadom. A to vreme je dosta dalje od ranih dana islama. Treba spomenuti i izuzetnu seriju ilustracija koja prati tekst.
Mozaici sadrže niz pažljivo dizajniranih ilustracija velikih gradova Bliskog Istoka. Shematske predstave podsećaju na čuvenu mozaičku mapu u Madabi, znatno ranijeg datuma. Međutim, ovi mozaici ne predstavljaju kompletne mape, već samo shematizovane prikaze sa njihovim identifikacijama, koje su takođe na grčkom jeziku.
Na Um er-Resasu postoji oblik mozaika koji predstavlja najreprezentativnije grčke tradicije stare nekoliko vekova. Ova dela se datuju izmedju 680. godine I kraja 8. veka, i to iz arabljanskih provincija – kada pokrajina Arabija još uvek nije postojala. Mozaik u Um er-Resasu najbolje pokazuje da je helenizam u ovom delu Jordana bio duboko ukorenjen i da je izražavao lokalnu tradiciju. To je predstavljalo deo temelja. Da tog uticaja nije bilo, ti koreni helenizma sigurno ne bi preživeli vekove islamske vladavine. Predstavljanje gradova, podrazumeva i njihova grčka imena, koja su objedinila potpunu identifikaciju sa helenizmom. Ovo je pomoglo, da se kako u kasnom 8. veku, tako i u ranijim vekovima, obezbedi osećaj zajednice među stanovnicima istočnih gradova. Gradovi su identifikovani, ne toliko predstavljanjem crkava kao svešteničkih centara, već više vezom najspecifičnijih građevina koje su razlikovale centre jedne od drugih.

Istok, uslovno rečeno, se nije zadovoljavao helenističkom identifikacijom samo na polju umetnosti i kulture. Teritorijalnim širenjem i sa porastom mode grčkih akademija, Arapi su se upoznali sa filozofijom čuvenih velikana poput Aristotela i Platona, sa medicinskim spisima Hipokrata i delima grčkih matematičara i astronoma. Na taj način islamska civilizacija je pomogla predrenesansnoj Evropi da ponovo upozna velika dela grčkih naučnika i filozofa.

Papirus iz Nesana, zamak u Amru, podni mozaik u Um er-Resasu, sva ova dela ukazuju na značajan kontinuitet helenizma sa oba njegova kulturna i paganska aspekta. To ni na koji način ne odbacuje ozbiljne promene načinjene od strane Proroka i osvajanjima rane islamske vojske. Sasvim suprotno : to je dokaz domaćeg karaktera helenizma u tom delu novog islamskog sveta, i dokaz da su bar neki od korena islama bili nadogradjeni na lokalni helenizam.

LITERATURA

preuzmi seminarski rad u wordu » » »