OSTALI SEMINARSKI RADOVI - KRIMINOLOGIJA - |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
KRIMINAL
Jedna od posebnih sociologija može se tako slobodno reći jeste socijalna patologija ili sociologija devijantnosti. Termin socijalna patologija označava skup različitih pojava koji se smatraju nepoželjnim i negativnim sa stanovišta određenih opšteprihvaćenih vrednosti i normi u društvu (kriminalitet, alkoholizam, prostitucija, narkomanije, različiti obilici dezorganizacije gruša i dr.).
Socijalna patologija ima različita značenja. Prema jednom od tih značenja sociologja devijantnosti je posebna nauka koja se bavi proučavanjem oblika prestupničkog ponašanja u društvu. Prema drugom značenju, sociologija devijantnosti predstavlja poseban teorijski pristup u proučavanju socijalno – patoloških pojava. Međutim, bez obzira na različita značenja samog pojma, sociologija devijantnosti se može definisati kao nauka koja se bavi proučavanjem onih društvenih pojava kod kojih se ispoljava značajno neslaganje između prihvaćenih standarda (o tome kakva treba da bude društvena stvarnosti) i postojećeg društvenog stanja.2. KRIMINAL I PRESTUPNIČKO PONAŠANJE
2.1. Kriminal
Zašto ljudi čine kriminalne radnje?
Pre stotinak godina, većina ljudi je verovala da su kriminalci odnosno određeni ljudi biološki predodređeni za kriminal. Italijanski kriminolog Lombroso koji je živeo i radi u 19. veku, je verovao da kriminalni tipovi mogu biti identifikovani putem određenih anatomskih karakteristika ili obeležja. Lombrosova ideja je u potpunosti diskreditovana i zvuči smešno danas, iako kasnije teorije o kriminalu koje se pojavljuju tokom prošlog veka, predstavljaju ništa drugo do sofisticiranije varijante bioloških objašnjenja kriminala poput Lombrosove ideje. Prema tome, odgovor na pitanje zašto ljudi čine krivična dela odnosno kriminalna dela, mora biti isključivo sociološki i mora da uključuje objašnjenja svih termina sadržanih u ovom pitanju.
Pri objašnjenju termina kriminal i devijantnost, neophodno je odmah naznačiti da to nisu sinonimi iako postoji u mnogim slučajevima, preklapanje značenja ova dva termina.
Pojam devijacije je mnogo širi od pojma kriminal i ne odnosi se samo na ponašanja kojima se narušava zakon. S druge strane, mnogi oblici devijantnog ponašanja nisu sankcionisani zakonom. Jedan od važnih pristupa koji omogućava razumevanje pojma kriminala je teorija označavanja. Pristalice i autori teorije označavanja, ne definišu zastranjivanje odnosno kriminal kao skup karakteristika pojedinca ili grupe već kao proces interakcije između devijantnog i nedevijantnog ponašanja.
Po mišljenju pripadnika teorije označavanja, moramo otkriti zašto neki ljudi poseduju devijantne karakteristike kako bi razumeli prirodu samog zastranjivanja. Hauard Beker je jedan od sociologa čija teorija je približno slična teoriji označavanja. Godine 1980. dolazi do nastanka novog pravca razumevanja kriminala poznat kao Levi realizam. Levi realizam kao pravac je više skretao pažnju na žrtve zločina i pristalice ovog pravca su tvrdile da ankete žrtava vrede mnogo više od slike kriminala koja je prikazana u službenoj statistici. Realisti su istakli da je stopa kriminala i viktimizacije viša u marginalizovanim grupama društva i da u takvim grupama postoji mnogo veći rizik od kriminala nego kod ostalih grupa.
Teorija levog realizma je naišla na mnoge kritike ali bez obzira na to, ova teorija je razvila mnogo pragmatičniji i policijski orjentisaniji pristup nego što su to uradile mnoge kriminološke perpektive koje su prethodile ovoj teoriji. Definicije kriminala u teoriji levog realizma, su mnogo uže i usredsređene su na najvidljivije oblike kriminala. Sledeći pravac koji je nastao u teoriji kriminala jeste Desni Realizam. Prema desnim realistima, kriminal je skup destruktivnih nezakonitih ponašanja aktivno izabranih i počinjenih sebičnošću, nedostatkom samokontrole i morala pojedinca.
Vlade zemalja Velike Britanije i USA, pod uticajem Desnih Realista, počeli su da primenjuju intenzivnije zakonske aktivnosti. Naime, politike sprečavanja kriminala u ovim zemljama su proširene, izdvojeno je više sredstava za finansiranje kaznenopravnog sistema, a duge zatvorske kazne su sve koristile u većoj meri kao najdelotvorniji način za odvraćanje od kriminala. Desni Realisti su osim postojećih smernica u svojoj teoriji dali i način za prevenciju kriminala tzv. situacioni pristup.
Situaciona prevencija kriminala – podrazumeva ojačavanje i nadzor sastava. Situaciona prevencija kriminala je izuzetno popularan pristup upravljanja rizikom od kriminala koji su formulisali desni realisti.
Dakle, kao što se da zaključiti, način na koji se kriminal definiše direktno utiče na formulisanje i razvoj politika za borbu protiv kriminala. Na primer, ako se kriminal vidi kao proizvod lišavanja ili socijalne dezorganizacije, politike mogu biti usmerene na smanjenje siromaštva ili jačanja socijalnih usluga.2.2. Prestupničko ponašanje
2.2.1 Pojam prestupničkog ponašanja
Sociolozi su koristi različite kriterijume na osnovu kojih su definisali pojam prestupničkog ponašanja. U razmatranju različitih pokušaja definisanja prestupničkog ponašanja posebno se ističu shvatanja Emila Dirkema zato što ona predstavljaju prvi pokušaj naučnog zasnivanja socijalne patologije i zato što su ona imala značajan uticaj na kasnije sociološke rasprave o ovom problemu.
Dirkem polazi od stanovišta prema kome su normalne pojave one koje su potpuno onakve kakve treba da budu a patološke one koje bi trebalo da budu drukčije nego što jesu.
Međutim, on smatra da sociologija kao nauka još nije dostigla takav nivo da bi mogla da objasni suštinu pojava zdravlja i bolesti u društvu utvrđujući bilo njihove funkcije bilo njihove uslove. Zbog toga su i pokušaji razlikovanja normalnog i patološkog (prestupničkog) ponašanja opterećeni ideološkim pristrasnostima i subjektivnim, deduktivnim pretpostavkama. Potrebno je dakle, naći objektivna merila za definisanje normalnog i patološkog i umesto da se prevremeno teži da se dopre do suštine pojave treba tražiti jednostavno kakav spoljni, neposredno opažljiv, ali objektivan znak koji će nam omogućiti da ove dve vrste činjenica razlikujemo jednu od druge.
Prema tome, definisanje prestupničkog ponašana sa stanovišta društvenih normi i društvene reakcije ima, nesumnjivo i određene prednosti i ograničenja, koja treba imati u vidu kako u teorijskim razmatranjima tako i u iskustvenim istraživanjima. Prema Digensu, sociologija devijacije oslanja se na kriminološka istraživanja ali isto tako sprovodi istragu koje se nalazi izvan područja krivičnog prava. Pre svega, prestupničko ponašanje definisano je u odnosu na društvene norme a ne u odnosu na strukturu ličnosti.
Sa sociološkog stanovišta prestupničko ponašanje kao kršenje društvenih normi nema dakle, kao suprotnost normalno ponašanje već ponašanje koje se saglašava sa društvenim normama. Prestupničko ponašanje je dakle, svako ljudsko ponašanje koje u značajnoj meri odstupa odnosno krši društvene norme jedne zajednice i izaziva društvenu reakciju neodobravanja. Prestupničko ponašanje obuhvata ne samo ono što pojedinac čini, njegovu delatnost već i ono što misli, njegove stavove kao i njegova osećanja.
Nesumnjivo je da je ljudska delatnost povezana i sa onim šta ljudi misle i osećaju. Ipak, s obzirom na društvene posledice ovih različitih aspekata ljudskog ponašanja društvo je najviše zainteresovano za ono što ljudi čine. Zbog toga se i sociologija prestupničkog ponašanja skoro isključivo bavi prestupima kao ljudskim akcijama.
Američki sociolog Edvin Lemert smatra da je činjenje samo jedan vid prestupničkog ponašanja. Određena vrsta prestupničkog ponašanja, najčešće se povezuje u posebnu subkulturu koja između ostalog ima i svoj način izražavanja različit od drugih subkultura i od kulture u celini. Ali pored toga, ima slučajeva da se prestupničko ponašanje javlja samo u simboličkom vidu i da takva osoba koja vrši takvo prestupničko ponašanje ne krši društvena pravila. Ona je problem za sebe ali ne i za druge, mada može i to postati. U odnosu na društvene norme, samo ona ponašanje koje značajnije odstupaju, ili krše društvene norme, nazivaju se prestupničkim ponašanjem.
Naime, kada se prestupničko ponašanje definiše u odnosu na društvene norme, tada je društveno dozvoljeno ono ponašanje koje je u skladu sa zahtevima sadržanim u normama date zajednice. Taj sklad, međutim, nije nikada potpun, već postoji uvek izvesna odstupanja, ali koja su neznatna i zajednica takva odstupanja toleriše.
Koje će odstupanje od normi biti tolerisano, zavisi od mnogih činilaca, a pre svega od:
- funkcionalne važnosti norme,
- sankcija koje se predviđaju,
- situacije u kojoj se odstupa od društvenih normi i dr.
Takva odstupanja od društvenih normi su svakodnevna pojava, ali pošto ona nisu za društvo i pojedinca u većoj opasnosti štetna, društvo na ova odstupanja ne reaguje na organizovan način, koji je inače karakterističan za kršenje zakonskih normi. Društvena reakcija je naredna oznaka kojom se definiše pojam prestupničkog ponašanja. Odstupanje od društvenih normi izaziva društvenu reakciju neodobravanja. Ova reakcija se ostvaruje na različite načine ali uvek ima za cilj da pojedinca, koji se prestupnički ponaša i na taj način ometa ili razara postojeće društvene odnose, primora da se ponaša u skladu sa društvenim zahtevima. Odstupanje od društvenih normi kao objektivni društveni čin, postaje prestupničko ukoliko je kao takvo i označeno od strane društva, odgovarajućim reagovanjem osude. Međutim, da bi prestupničko ponašanje moglo da izazove društvenu reakciju, treba da bude vidljivo pripadnicima grupe ili zajednice.
Konačno, o samom terminu prestupničkog ponašanja. U savremenoj sociološkoj teoriji o prestupničkom ponašanju ima i drukčijih gledišta. Prema nekim veoma raširenim shvatanjima, odstupanjima od društvenih normi shvataju se i one ljudske akcije koje su izuzetno pozitivne za društvo i na koje društvo reaguje odobravanjem.
Ukoliko se prestupničko ponašanje ili devijantnost kao oznaka nekih oblika ponašanje, jasno definiše nije potrebno tražiti neki drugi naziv. Postoji u principu više definicija prestupničkog ponašanja.
Prestupničko ponašanje ili devijantnost može da se definiše kao nekomformnost ili nesklad s obzirom na skup normi koje su prihvaćene od strane znatnog broja ljudi u zajednici ili društvu. Prestupničko ponašanje se definiše kao odstupanje od društvenih normi ili očekivanja društvenog sistema. Prestupničko ponašanje se definiše kao ponašanje koje krši društvene norme.Prema statističkoj definiciji prestupničkog ponašanja, svako ponašanje koje odstupa od proseka jeste prestupničko ponašanje. Prestupničko ponašanje je nešto u suštini patološko što otkriva pristustvo bolesti. Ovo gledište se zasniva na medicinskoj analogiji i pretpostavlja definiciju zdravog ponašanja. Ali pošto ne postoji slaganje o tome šta je zdravo ponašanje još manje slaganja postoji kada je se opisuju vrste ponašanja koje se smatraju prestupničkim.
Osim toga, termin prestupničko ponašanje je u sociološkoj literaturi korišćen kao tehnički izraz, pre nego termin sa moralnim značenjem. Međutim, u široj upotrebi ljudi terminu prestupničko ponašanje pridaju i moralnu konotaciju koja proizilazi iz njihovog iskustva da kršenje društevnih normi može da ugrozi njihove odnose i opstanak društvene zajednice.3. KRIMINOLOGIJA I KRIMINALNA SOCIOLOGIJA
Kriminologija kao nauka koja izučava kriminal kao posebnu društvenu pojavu, spada u relativno mlade naučne discipline jer datira tek od kraja 19. vijeka. Smatra se da je prvi riječ ''kriminologija'' (lat. crimen – zločin i grčki logos – nauka, učenje) upotrjebio francuski antropologn P. Topinard 1879. godine. Zločin kao pojam i tema inspirisao je mnnoge velike mislioce i književnike, a u novije vrijeme ovaj pojam kao tema dominira u mnogim najgledanijim filmovima, a česta je tema i u sredstvima masovnih komunikacija, kako u štampanim tako i u elektronskim medijima.
Poseban značaj za izučavanje kriminala kao predmeta kriminologije ima i kriminalna sociologija, i to kako opšta tako i neke posebne sociologije do čijeg je izdvajanja došlo u novije vrijeme. S obzirom da sociologija izučava kriminalitet kao društvenu pojavu, odnosno društvenu uslovljenost kriminaliteta, povezanost kriminologije i sociologije je izuzetna. Taj dio sociologije koji se bavi sociološkim pristupom kriminalitetu nazivamo kriminalnom sociologijom, koju neki autori izdvajaju u posebnu disciplinu. Međutim, ako bismo iz kriminologije izdvojili kriminalnu sociologiju i kriminalnu biologiju, od kriminologije zapravo ne bi ostalo mnogo. No, kako je kriminalitet ne samo društvena nego i individualna pojava, moramo ga izučavati u cjelini, kao entitet koji opravdava i kriminologiju kao relativno samostalnu i autonomnu nauku.
Kriminalna sociologija poslednjih decenija ima izuzetan uticaj. Osnovni postulat od koga ona polazi zasniva se na stavu da kriminalitet proizilazi iz društvene sredine, da je kao i svaka društvena imanentan društvu i podređen djelovanju društvenih zakonitosti. Nastanak ove teorije vezuje se za formiranje sociološke škole u kriminologiji koja počinje sa teorijom društvene odbrane i teorijom ekonomske sredine, koje se javljaju sredinom 19. I početkom 20. vijeka. Prema pristalicama prve teorije, kriminalitet izvire iz same prirode društva, koje je stoga za njih i odgovorno, dok prema teoriji ekonomske sredine, ekonomski uslovi života stvaraju pretpostavke za pojavu kriminalnog ponašanja. Među savremenim sociološkim teorijama posebno se ističu teorija diferencijalne asocijacije, teorija diferencijalne identifikacije, teorija društvene dezorganizacije i neke druge.4. SOCIOLOŠKI FAKTORI KRIMINALITETA
Uticaj socioloških faktora na nastanak i razvoj kriminaliteta kao negativne društvene pojave, u savremenoj kriminološkoj literaturi je nesporan. Autori uglavnom prihvataju tvrdnju koju je još sedamdesetih godina prošlog vijeka postavio prof. V. Milutinović, da ''društveno materijalni uslovi života, ekonomske, klasne i druge osnovne strukture i protivrječnosti, koje se rađaju i razvijaju iz tih uslova, predstavljaju osnovnu snagu koja determiniše pojavu kriminalne djelatnosti u krajnjoj instanci. Međutim, ti krajnji uzroci kriminaliteta ostvaruju se preko neposrednih uzroka i uslova tj. preko kriminogenih faktora koji stoje, sudeći po karakteru svoga dejstva, u neposrednijem odnosu prema kriminalnoj djelatnosti.'' Neposredni sociološki faktori kriminaliteta se dijele na: društvenoekonomske, političkoidejne, mokrogrupne i socijalnopatološke. Uglavnom svi autori obrazlažu uticaj istih socioloških faktora na pjavu kriminaliteta, kao što su to npr. siromaštvo, privredne krize, bogatstvo, nezapolsenost, uticaj medija, rat i ratne prilike, migracija itd.
4.1. Socijalno – patološke pojave i kriminalitet
Pored kriminaliteta, postoje i devijantna ponašanja koja su predmet izučavanja socijalne patologije kao posebne naučne discipline, koja izučava devijantna ili odstupajuća ponašanja. Riječ je o takvim ponašanjima koja predstavljaju odstupanja od društveno prihvatljivih i postavljenih normi ponašanja, odstupanja od društvenih standarda ili društvenih očekivanja. Takva negativna društvena ponašanja nazivamo još i socijalno-patološkim pojavama. Takvim se smatraju npr. alkoholizam, razni nasilnički ispadi, neodgovorni odnos prema tuđoj imovini, kocka, narkomanija, prostitucija, skitničenje, besposličarenje, i dr.
5. OBLICI KRIMINALA I PRESTUPNIČKOG PONAŠANJA
Oblici kriminala i prestupničkog ponašanja su:
• Organizovani kriminal i
• Narkomanija.
5.1. Organizovani kriminalOrganizovani kriminalitet podrazumijeva pored postojanja kriminalne organizacije sa visokim stepenom organizovanosti, hijerarhijom, podijeljenim zadacima, disciplinom i planiranjem kriminalne djelatnosti, čiji je cilj ostvarivanje dobiti i stvaranje profita, a obuhvata i određenu vezu kriminalne organizacije sa državom i pojedinim njenim organima.
Prisutna su nastojanja da se organizovani kriminalitet sagleda kroz prizmu osnovnih pretpostavki.
Za postojanje organizovanog kriminala potrebno je da su ispunjeni sledeći uslovi:
- Trajno udruživanje većeg broja osoba.
- Cilj, ostvarivanje ogromnih profita.
- Hijerarhijska organizaciona struktura, subordinacija i nadređenost.
- Plansko postupanje obilježeno vršenjem krivičnih djela po podjeli rada i specijalizaciji.
- Internacionalizacija i obavezna mobilnost.
- Sprega organizovanog kriminaliteta sa državom i njenim političkim vrhom.
Organizovani kriminalitet je negativna sprega interesa profesionalnih kriminalaca, korumpiranih političara, podređenih policajaca, koja se u savremeno doba pretvorila u kriminalno preduzeće koje nelegalnim aktivnostima stvara profite što prevazilazi zarade mnogo snažnijih korporacija i nacionalnog dohodka pojedinih država. Određene specifičnosti organizovanog kriminaliteta vezane su za same njegove elementarne uslove, koji mu omogućavaju opstanak i duži period bavljenja kriminalnom djelatnosti. Te karakteristike se odnose na primjenu nasilja i zastrašivanja, odnosno uspostavljanje veza sa organima vlasti, državnim organima, legalnim poslovnim privrednim i finansijskim subjektima, i uticajnim političkim partijama, čime se stiče odgovarajući stepen društvenog ugleda i značajnog uticaja.
Organizovani kriminalitet ima izuzetnu sposobnost prilagođavanja aktuelnim društveno političkim i ekonomskim uslovima i ispoljava spremnost da iskoristi nedorečenosti u pravnoj regulativi. Organizovani kriminal uz korupciju koristi i druge metode kao naprimjer (ucjenu, iznudu, razne vrste pritisaka) kojima se dobijaju određeni ustupci.
Kada je u pitanju organizovani kriminalitet, vezu sa državnim organima, ili političarima ili šefovima policije održavaju samo šef kriminalne organizacije, ili manji broj pripadnika.Jedan od najorganizovanijih oblika je mafijaški oblik, koji ispoljava još neke specifičnosti, a to su:
- Spremnost na obračun sa svim oblicima državne vlasti.
- Likvidacija onih lica koja se mogu pojaviti kao svjedoci optužbi.
- Prisutna stroga konspirativnost (zakon ćutanja).
- Prisutan strah među članovima kriminalnih organizacija od mogućih posledica ako u radu pogriješe.
- Organizovani kriminalitet ima svoj jezik i svoje zakone, svoju istoriju, tradiciju specijalizovane načine odbrane.
5.2. Narkomanija
Prema definiciji svjetske zdravstvene organizacije – Komiteta eksperata za droge, narkomanija je stanje periodične ili hronične intoksikacije štetno kako za pojedinca, tako i za društvo, do kojih dolazi ponovljenim uzumanje neke droge (prirodne ili sintetičke). Njene karatkeristike su sledeće: nesavladiva želja ili potreba da se nastavi sa uzimanjem droge i da se do nje dođe bilo kojim sredstvima, tendencija da se poveća doza; zavisnost u psihičkom ili fizičkom smislu u odnosu na efektne droge.
Dakle, narkomanija ili zloupotreba opojnih droga je prekomjerno, redovno uzimanje droge usled čega nastupa zavisnost (psihička, fizička ili obe). Zbog te zavisnosti bolesnik bez droge ne može više živjeti, ima potrebu za povećanjem doze, a djelovanje droge izaziva oštećenje zdravlja i štete za društvo.
U savremenim uslovima života, narkomanija je dosegla takve razmjere da se s razlogom može nazvati epidemijom. To se ogleda u činjenici da je narkomanija prisutna u svim dijelovima svijeta, kako u bogatim tako i u siromašnim državama, i u svim društvenim slojevima. Kao socijalnopatološka pojava, narkomanija ima mnogobrojne uzroke i uslove vlastitog nastanka i širenja, ali je ona istovremeno i pojava koja uzrokuje kriminalno ponašanje. O značaju narkomanije kao kriminogenog faktora najbolje govori podatak da se u kriminološkoj literaturi koristi i posebna pojam za označavanje kriminaliteta povezanog sa drogom, tj pojam narkomanski kriminalite t, pri čemu se ističe da se ovaj oblik kriminaliteta po nekim svojim specifičnostima izdvaja iz konteksta postojećih kriminalnih pojava, a neka osnovna obilježja upućuju na njegovu slojevitost i diferencijalnost, pri čemu se izdvajaju krivična djela koja čine sami ovisnici.
Kriminalitet sa narkomanijom se u praski pojavljuje u dva osnovna vida, i to kao kriminalitet koji je povezan sa proizvodnjom, krijumčarenjem i prodajom droge, odnosno sa organizovanim kriminalitetom i kao kriminalitet koji vrše narkomani pod uticajem droge ili da bi do nje došli. Kriminalitet povezan sa proizvodnjom, krijumarenjem i prodajom droga, prema mnogim autorima, predstavlja tipičan primjer jednog od oblika organizovanog profesionalnog kriminaliteta čiji je osnov droga.
ZAKLJUČAK
Sociologija kao opšta nauka o društvu, proučava strukturu i zakonitosti društvenih odnosa i procesa. Njen predmet proučavanja su određeni tipovi društvene zajednice, društvene grupe, ustanove i organizacije i oblici društvenog života ljudi. Na osnovu socioloških učenja i metoda razvile su se i mnogobrojne sociološke teorije u kriminologiji. socijalni faktori su oni činioci uticaja na društvo, pojedinca i njegovo ponašanje koji vode poreklo iz društvenih odnosa i socijalnih uslova. Takvi faktori su objektivne prirode i deluju na duže vreme. Ovi faktori se moraju posmatrati u kauzalitetu s predispozicijama ličnosti, njenim biološkim stanjem i psihostrukturom. U izučavanju najopštijih zakonitosti nastanka i razvoja društva, sociologija mora polaziti od zakonitosti koje utvrđuju posebne društvene nauke, izučavajući posebne oblasti društvene stvarnosti ili pojedine društvene pojave. Kao naučni pogled na društvo, sociologija se javlja u okviru moderne racionalističke misli. Socijalno-patološke pojave: a) alkoholizam; b) narkomanija; c) seksualne devijacije; d) prostitucija; e) kocka i sl. Oblici kriminala i prestupničkog ponašanja su: organizovani kriminal i narkomanija.
LITERATURA
1. Bošković, M.: Kriminalistika, Fakultet za bezbjednost i zaštitu, Banja Luka, 2001.;
2. Bošković, M.: Organizovani kriminalitet i korupcija, Visoka škola unutrašnjih poslova, Banja Luka, 2005.;
3. Vejnović, D.: Sociologija, VŠUP, Banja Luka, 2006.;
4. Marković, I.: Kriminologija, VŠUP, Banja Luka, 2007.
preuzmi
seminarski rad u wordu » » »
Besplatni Seminarski Radovi