POCETNA STRANA

1. Istorijski razvoj manjinskih prava

Pojmom nacionalne manjine bavi se međunarodno javno pravo. Nauka međunarodnog prava bavila se istorijom ljudskih prava pa je na sledeći način zabeležila osnovne istorijske činjenice u razvoju ovih prava. Ovaj problem je bio i predmet proučavanja filozofske nauke, u enciklopedijskom smislu reči, tako da je to danas i kategorija duboke novije istorije, ili sa počecima u pravnom humanizmu, razrađen u renesansi. Zatim, preko prirodno-pravne škole prava nalazi mesto u opštoj evoluciji volje i znanja humane inteligencije.
Ova nauka beleži kao prvi pravni akt Magnu Kartu iz 1215. godine, koju je enciklopedijska nauka nazvala Velikom Poveljom Sloboda, kao osnov ustanovljenja kodeksa ljudskih prava. Zabeležena je zatim Američka deklaracija o nezavisnosti iz 1776. godine, kao i Deklaracija čoveka i građanina iz 1789. godine, kao veliki akt francuske revolucije, koji nastavljaju legislativu ljudskih prava. Ta pozitivno pravna praksa implementira se postepeno u ustave svih nacionalnih država, naročito u XIX veku. Ali sve do danas, odnosno do posle drugog svetskog rata, nema ni jednog međunarodnog pravnog akta koji potpuno reguliše kodeks ljudskih prava.
Istorija zaštite manjina pokazuje da se i u vremenima pre prvog svetskog rata, i kroz ustanovu zaštite manjina, probija ideja zaštite ljudskih prava kao međunarodna obaveza i preko humanitarne intervencije. Presedani verske zaštite bili su pravna osnova i oblik u kome, za ona vremena, najznačajnija ljudska prava dobijaju pravnu snagu u međunarodnom pravom poretku. U tom smislu odredbe ugovora proizašlih sa velikih kongresa evropskog koncepta sila, takođe i drugih ugovora kao što su Haška i Ženevska konvencija, predstavljaju ugovorna obezbeđivanja opštih ljudskih prava. Ovde treba pomenuti takođe Kučuk Kajnadžirski mir, kojim je Rusija postigla zaštitu pravoslavnog življa u okvirima Otomanske imperije.
Sve do kraja Prvog svetskog rata pod manjinom i zaštitom manjina podrazumevale su se, pre svega, verske manjine. Ustanova manjinske zaštite pojavila se u doba verskih ratova, kada je na međunarodnom planu trebalo obezbediti bar minimalni versku trpeljivost. Tek od tog vremena se pod manjinom podrazumevaju manjine po rasi, veri i jeziku. U mnogo izrazitijem vidu manjinsku zaštitu srećemo u XIX veku, u doba snažnih nacionalnih pokreta i porasta težnji podjarmljenih naroda za stvaranjem svojih nacionalnih država. U pogledu pravnog položaja manjina treba naglasiti da u to doba manjine nisu posedovale medjunarodnopravni subjektivitet, već su bili samo objekti određene, i to samo delimične zaštite. Ideja o opštoj zaštiti manjina javila se tek u toku Prvog svetskog rata kao posledica sve snažnije afirmacije načela samoopredeljenja naroda.
Naučna institucija međunarodnog prava, kao Institut za međunarodno pravo, formulisala je Deklaraciju o pravima čoveka 12. oktobra 1929. godine. Pre toga Međunarodna diplomatska akademija o ljudskim pravima u Rezoluciji o ljudskim pravima od 8. novembra 1928. godine i ovim intelektualnim radom unapređuje ljudska prava, pledirajući na donošenje međunarodnih akata.
Tokom istorijskog razvoja manjinske zaštite izbijali su kao dominantni atributi manjina, najpre verski, zatim nacionalni, a danas u UN prešlo se na jedno šire područje, etnički atribut (zajedničko poreklo, tradicija, kultura, jezik) uzima se kao najznačajnije obeležje manjine.
Društvo naroda, po prvi put, ustanovljava jedan relativno celovit sistem manjinske zaštite, mada nije pobliže pojmovno odredilo niti definisalo manjinu. Negativna strana ovog sistema bila je u činjenici da on nije obuhvatio sve države, nego samo neke od pobeđenih i novonastalih, odnosno proširenih država. Društvo naroda izgrađuje istovremeno mehanizam za ispitivanje povreda manjinskih prava. Istorijski posmatrano, bio je to najviši domet koji je postignut na planu manjinske zaštite.
Teorija medjunarodnog prava nije jedinstvena u oceni pravnog položaja manjina u tom periodu. Jedni su im priznavali subjektivitet, drugi su ih opisivali samo kao objekt zaštite. Njihov pravni položaj bio je sui generis.
Direktna međunarodnopravna posledica, ugovora poznatih pod imenom Versajski mirovni ugovori, ugovora-zakona kako ih naziva nauka međunarodnog prava, jeste inaugurisanje prava manjina i to kao posledice neprimene prava na samoopredeljenje u totalu. Zbog toga je i stvoren, dakle, institut zaštite prava manjina. Posledica ovog načina u odbijanju prava na samoopredjeljenje, jeste činjenica da u 14 manjinskih država živi 23.127.000 stanovnika manjinskih nacionalnosti i etničkih grupa, što znači da nacionalne države, stvorene i razgraničene Versajskim mirovnim ugovorima, nisu dosledno formirane na etničkom principu i da su zbog toga u ovim mirovnim ugovorima formulisane odredbe o zaštiti nacionalnih manjina i o njihovim pravima.
Sistem manjinske zaštite, ustanovljen posle Prvog svetskog rata, pored svojih pozitivnih strana imao je niz nedostataka. Obaveze u odnosu na manjine nametnute su samo malim zemljama. Sem toga, težište sistema prebačeno je na prava manjina, a dužnosti manjina ostale su van pravnog regulisanja. Pojedine zemlje nezadovoljne Versajskim sistemom u celini, naročito Nemačka, Italija i Mađarska, zloupotrebljavale su sistem međunarodne kontrole i prava koja su data manjinama, te su preko pripadnika svojih manjina u pojedinim zemljama razvijale neprijateljske delatnosti i izazivale unutrašnji razdor. Konačno, manjinski problem iskoristile su i kao jedan od povoda za agresiju.

2. Definicija i pojam manjina

Pripadnost jednoj manjini moguće je ceniti na osnovu subjektivnih elemenata, tj. izjave odnosnog lica o pripadnosti određenoj manjini ili na osnovu objektivnih elemenata, tj. postojanja određenih činjenica koje objektivno uslovljavaju pripadnost jednog lica određenoj manjinskoj grupaciji, kao što je, na primer, pripadnost određenoj verskoj organizaciji.
Pod manjinom se podrazumevaju grupe pojedinaca, državljana date države, koja se od brojno preovlađujuće grupe državljana razlikuje po svom etničkom poreklu, jeziku, nacionalnoj ili verskoj pripadnosti. Često se pojedina obeležja manjina javljaju skupno, npr. može se poklopiti rasno, versko i jezičko sa nacionalnim. Ali, moguće je da se unutar nacionalne zajednice izdvajaju grupe koje sjedinjuje samo zajednički jezik, vera ili etničko poreklo, a žele da zadrže te osobine.
Među brojnim pokušajima definisanja pojma nacionalne manjine ostala je najzapaženija definicija Franćeska Kapotortija (Francesco Capotorti). Manjina, prema mišljenju ovog autora, obuhvata “grupu brojčano manju od ostalog stanovništva države, a čiji članovi (državljani te države) imaju etničke, verske ili jezičke karakteristike drugačije od ostatka stanovništva i iskazuju, makar i implicitno, osećaj solidarnosti koji je usmeren na očuvanje svoje kulture, jezika, tradicije ili vere.”
Kapotortijeva definicija obuhvata objektivni i subjektivni element u pojmu nacionalne manjine. Objektivni element jeste da je nacionalna manjina grupa stanovnika državljana odnosno države koja je brojčano manja od ostatka stanovništva te države, koja je u nedominantnom (nevladajućem) položaju, a čiji članovi imaju etničke, verske ili jezičke karakteristike, različite od ostalog stanovništva. Subjektivni element Kapotortijeve definicije proizlazi iz objektivnog i svodi se na izražavanje osećanja solidarnosti članova grupe, makar i implicitne (prećutne), koje je usmereno ka očuvanju njihove kulture, tradicije vere ili jezika.
Sasvim neočekivano, definicija nacionalne manjine data je i u jednom međunarodnopravnom aktu (Predlogu dodatnog protokola uz Konvenciju o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda koji se odnose na lica koja pripadaju nacionalnim manjinama od 1993. godine). Ta definicija glasi: “Nacionalna manjina označava grupu lica u jednoj državi koja: a) prebivaju na teritoriji te države i njeni su državljani; b) održavaju sa tom državom solidne i dugotrajne veze; c) pokazuju specifične etničke, kulturne, verske i jezičke karakteristike; d) zastupljena su u dovoljnom broju, pri čemu su još uvek malobrojnija od ostalog stanovništva te države ili jedne oblasti te države; e) podsticana su željom da zajedno očuvaju ono što čini njihov zajednički identitet, posebno njihovu kulturu, tradicije, veru ili jezik.”
Iz ovih definicija se može zaključiti da je nacionalna manjina deo stanovništva države, koji se od većinskog stanovništva razlikuje prema obeležjima svojstvenim za naciju - prema jeziku, kulturi, veri, običajima i slično. Parametar za računanje manjine uvek je ukupno stanovništvo u državi, a ne na jednom delu državne teritorije, pa i kad je taj deo pravno ili faktički oformljen kao posebna teritorijalna jedinica.
Za pojam nacionalne manjine bitno je da se njime obuhvata samo autohotno stanovništvo koje je nastalo u toku istorije odnosne države, a ne ekonomski emigranti, kao ni izbeglice ni azilanti, za koje se smatra da imaju privremeno prebivalište u odnosnoj državi. Stranci, doseljenici i izbeglice potpadaju pod režim koji utvrđuje država za svaku od ovih kategorija. Pripadnici manjinske grupe moraju biti državljani države u kojoj žive. Suština zaštite pripadnika nacionalnih manjina jeste nediskriminacija, jednakost sa ostalim građanima odnosne države, ali uz to i dodatna prava i mere kojima se obezbeđuje njihov nacionalni, verski, kulturni i jezički identitet. Prema tome, pripadnicima nacionalne manjine obezbeđuju se, pored univerzalnih ljudskih prava, i posebna prava, čija je svrha očuvanje njihovog nacionalnog identitetai samobitnosti. Prvu vrstu prava uživaju svi građani odnosne države, a drugu samo oni među njima koji su pripadnici nacionalne manjine. Prva prava su opšta, druga su posebna, a suština im je u tome što služe održavanju i razvoju date skupine građana kao posebne nacionalne skupine. Suština manjinske zaštite jeste u posebnim pravima, a ne u pravima na posebnu teritoriju. Ne postoji međunarodni instrument koji garantuje manjinama pravo na političku ili teritorijalnu autonomiju. Otuda manjinama, kao kolektivitetu, nije priznato pravo na samoopredeljenje do otcepljenja. Samoopredeljenje koje je učvršćeno u paktovima o pravima čoveka ima individualni karakter, a ne kolektivni. Ono podrazumeva slobodno opredeljenje u verskom, nacionalnom, ideološkom i jezičkom smislu svakog čoveka, pa i pripadnika manjine.
Novija praksa uzima subjektivne elemente kao osnovu za ocenu pripadnosti manjinskoj grupi, ali ih doupnjava objektivnim elementima. Praktični razlozi nalažu ovakav pristup - u savremenim uslovima postoji mnoštvo različitih manjinskih grupa. Pripadnost jednoj nacionalnoj manjini ne mora, u svakom slučaju, proizići posredstvom predaka ili pripadnosti porodici, nego isto tako može biti rezultat vaspitanja, odnosno stvar subjektivnog ocećanja. Sa druge strane, samo subjektivni elementi mogu biti zloupotrebljeni. Otuda jedino kombinacija ovih dvaju elemenata pruža solidan osnov za ocenu pripadnosti jednoj manjini.

2.1. Nacionalne i etničke manjine

Dve su skupine državljana jedne države koje su prema nacionalnim ili etničkim obeležjima brojčane manjine u odnosu prema većinskom stanovništvu. To su nacionalne i etničke manjine (grupe). U osnovi ova podela se izvodi u zavisnosti od toga da li su članovi manjine deo nacije ili etničke skupine koja se još nije formirala kao nacija. Međutim, državnopravna merila za podelu ove dve vrste državljana jedne države koji čine brojčanu manjinu je drugačija.
Sa državnog stanoviša, pod nacionalnom manjinom se podrazumeva deo pripadnika jedne nacije koja ima formiranu matičnu državu, a koja živi na teritoriji države koju je formirala druga nacija, čija je to matična država. Nacionalne manjine su delovi nacije koja ima svoju nacionalnu državu, ali koji žive u državama drugih nacija. Ti delovi su manji od celine, odnosno od nacije kojoj pripadaju, a koja je formirala svoju nacionalnu državu.
Pod etničkom grupom podrazumeva se deo nacije koji nema formiranu državu, a pri tom poseduje svest o etničkom poreklu, kulturi, jeziku, tradiciji, istoriji, veroispovesti i običajima. Drugim rečima, pitanje nacionalne manjine je pitanje etničke supstance, a ne pitanje broja, jer bi se tada mogao dogoditi apsurd da matični narod u jednoj državi na delovima njene teritorije, na kojoj većinu stanovništva čine pripadnici nacionalne manjine, ima u matičnoj državi tretman nacionalne manjine.
Posebnosti koje manjinu čine takvom izražavaju se u nacionalnoj ili etničkoj oblasti, pa se otuda i manjinska prava koja se jamče pripadnicima nacionalnih manjina vezuju za činioce i garancije kojima se iskazuje nacionalni identitet i održava nacionalno biće. Te posebnosti, kao i svake posebnosti, su to u odnosu na nešto što je opšte ili što je većina, u ovom slučaju to je matični narod. Bitan element pojma nacionalne manjine jeste i htenje (volja) pripadnika manjine da svoje posebnosti izrazi.

2.2. Nacionalne manjine u socijalizmu

U SFRJ je izraz nacionalna manjina smatran politički nekorektnim i omalovažavajućim, te se umesto toga koristio izraz narodnost. Tako su umesto para pojmova nacija/nacionalna manjina upotrebljavani narod/narodnost. U ovakvoj nomenklaturi nije postojao prostor za pojam etnička grupa u smislu etničke zajednice koja nema svoju matičnu državu, mada su neki, na primer Rusini priznavani kao narodnost.
Ostale socijalističke zemlje nisu imale jedinstven odnos prema ovom pitanju uprkos ideološkom postulatu socijalizma da je nacija kapitalistički izum te da se smatra nepotrebnim i štetnim nasleđem iz prošlih vremena. Na primer, u Rumuniji je korišćen zajednički naziv "manjinci" za pripadnike nacionalnih manjina, a zbog nasleđenih istorijskih problema sa Mađarskom svi "manjinci" su tretirani nezadovoljavajuće, prema današnjim standardima.

3. Međunarodni standardi u oblasti zaštite prava nacionalnih manjina

Notorna je činjenica da je broj jezičkih i etničkih grupa višestruko veći od broja suverenih država, iz čega proizilazi da mnogi narodi nemaju svoju državu ili, preciznije, ne čine većinsku etničku i jezičku grupu ni u jednoj državi. Štaviše, i one etničke i jezičke grupe kojesu uspele da stvore „svoju državu” gotovo nikada ne žive isključivo u državi u kojoj čine većinsku zajednicu. Uostalom, nacionalna razgraničenja moguća su samo teorijski, iz prostog razloga što često istu teritoriju vekovima unazad naseljavaju različite jezičke i etničke grupe, a stalna mobilnost, ekonomske, političke i druge migracije dovode do stvaranja uvek novih manjina.
Manjine, kao i većine u sklopu države, postoje odkada i države, jezici, verske zajednice, etničke posebnosti. Priznavanje i zaštita ovih etničkih, jezičkih grupa ima, isto tako, veoma dugu istoriju, međutim, pravi značaj zaštite etničkih i jezičkih manjina nastaje u XIX veku stvaranjem takozvanih nacionalnih država u kojima, za razliku od feudalnih država, etnicitet (narodnost), jezik (nacionalnost) postaju državotvorni elementi, a država postaje nosilac i zaštitnik etničke dominacije većine. Tako su jezik i program nastave u državnim školama, službeni jezik, određivanje državnih simbola i praznika samo neke od oblasti u kojima nacionalna država nameće dominaciju većinske zajednice. Ravnopravnost većine i manjine zahteva da se u ovim oblastima obezbedi poseban tretman, posebna prava pripadnicima manjina, jer bi im se bez tih prava uskratilo ono što je većini obezbeđeno (pohađanje škole na maternjem jeziku, korišćenje maternjeg jezika, poštovanje i očuvanje tradicija preko simbola i praznika...). Pojednostavljeno, pod zaštitom manjina podrazumevamo omogućavanje manjini da kao grupa u državi u kojoj čini brojčanu manjinu u odnosu na ukupan broj stanovnika, opstane kako u fizičkom, tako i u duhovnom i kulturnom smislu.
Sa pravnog stanovišta, standardi koji su sadržani u mnoštvu međunarodnih dokumenata mogu se podeliti u dve velike grupe: standarde, ili prava, koji su sadržani u pravno obaveznim međunarodnim sporazumima i standarde koji su sadržani u takozvanom „mekom” međunarodnom pravu.
U prvu grupu spadaju međunarodni sporazumi - konvencije za zaštitu prava manjina - koje su potpisale i ratifikovale pojedine države. Države koje su pristupile ovim konvencijama na taj način su preuzele pravnu obavezu da poštuju i primene odredbe tih konvencija. One pravno obavezuju samo države koje su pristupile ovim konvencijama. U ovu grupu spadaju multilateralne i bilateralne međunarodne konvencije. Dve najznačajnije multilateralne konvencije za zaštitu prava manjina jesu Okvirna konvencija Saveta Evrope o zaštiti nacionalnih manjina (1994) i Evropska povelja o regionalnim i manjinskim jezicima Saveta Evrope (1992). Osim ove dve konvencije, kojima je pristupila većina evropskih država, naša država je potpisala i ratifikovala bilateralne međunarodne sporazume o recipročnoj zaštiti manjina sa Mađarskom, Rumunijom i Hrvatskom. Ono što je važno istaći o svim ovim međunarodnim konvencijama jeste da one neposredno ne obezbeđuju i ne štite prava manjina, nego obavezuju države da to učine na način predviđen konvencijom. Isto tako, manjine ne mogu direktno ni da zatraže zaštitu od druge države ili međunarodne organizacije povodom eventualnog kršenja prava. Monitoring poštovanja ovih konvencija odvija se sistemom izveštaja država i preko međudržavnih komisija koje su zadužene za implementaciju konvencija. Zapravo, standardi ovih konvencija, obim i sadržaj prava kristalizuju se baš u procesu izveštavanja i evaluacije izveštaja u komisijama.
U drugu grupu međunarodnih dokumenata spadaju instrukcije, mišljenja, preporuke i deklaracije raznih međunarodnih organizacija o zaštiti manjina, koje imaju opšti karakter. U pravnom smislu, ovi međunarodni dokumenti ne predstavljaju izvor prava – države nisu direktno obavezane odredbama ovih dokumenata, pa se često nazivaju i „mekim pravom”. „Pravna snaga” ovih dokumenata proizilazi iz autoriteta institucije koja ih je usvojila. U oblasti zaštite manjina, veliki značaj imaju brojne preporuke Parlamentarne skupštine Saveta Evrope o zaštiti manjina, Deklaracija Ujedinjenih nacija o pravima manjina iz 1992. godine, Dokumenta OEBS-a, a naročito razne preporuke visokog komesara za nacionalne manjine OEBS-a. Generalno, možemo reći da „meko” međunarodno pravo, uglavnom, obezbeđuje „više i jasnije formulisana prava za manjine i više obaveza za države” u odnosu na “tvrdo” međunarodno pravo, što je sasvim prirodno sa stanovišta da za stvaranje mekog prava, najčešće, nije potrebno obezbediti pojedinačnu saglasnost svih država na koje se ono odnosi.
Naizgled velika razlika između međunarodnog tvrdog i mekog prava koja se odnose na zaštitu manjina, zapravo i nije tako jasna i značajna. Naime, mehanizmi primene kako tvrdih, tako i mekih standarda zaštite manjina veoma su slični. Pravno regulisana prinuda, sudska zaštita ne postoji ni u jednom ni u drugom slučaju, a primena zavisi, mahom, od spremnosti države da sarađuje i od položaja države u međunarodnim odnosima. Međunarodni standardi zaštite manjina, dakle, svakako postoje, međutim, konkretan značaj i obaveznost, pa i sadržina tih standarda zavise od niza faktora koji nisu sadržani u samim standardima.
Problematika međunarodnih standarda u oblasti zaštite prava nacionalnih manjina još uvek predstavlja relativno novu oblast. Prvi danas relevantan dokument jeste Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima Ujedinjenih nacija, donet 1966. godine, gde je čl. 27 posebno relevantan za područje zaštite nacionalnih manjina. Kada se imaju u vidu noviji i pre svega evropski dokumenti, sasvim posebno mesto pripada Okvirnoj konvenciji Saveta Evrope iz 1994. godine. Ostali dokumenti su u pogledu zahtevnosti prema državama koje su ih ratifikovale primetno slabiji. Značaj Okvirne konvencije i razvijenog monitoringa njene primene posebno je značajan na Zapadnom Balkanu, gde se položaj nacionalnih manjina popravlja i zbog obaveza zemalja ovog regiona da posle ratifikacije Okvirne konvencije Saveta Evrope podnose državne izveštaje o njenoj implementaciji Savetodavnom komitetu. Ovi izveštaji često su praćeni i alternativnim izveštajima koje sastavljaju nevladine organizacije i koji se takođe podnose Savetodavnom komitetu, koji daje svoje komentare, tako da sve to poboljšava ukupan položaj pripadnika nacionalnih manjina.
Ostali međunarodni standardi, uopšte uzev, po značaju su slabiji od Okvirne konvencije. Ovo, na primer, važi za Deklaraciju o pravima pripadnika nacionalnih ili etničkih, verskih i jezičkih manjina Ujedinjenih Nacija iz 1992. godine. Neki drugi međunarodni standardi odnose se samo na pojedine aspekte ostvarivanja manjinskih prava, kao što je Evropska povelja o regionalnim ili manjinskim jezicima iz 1992., ili kombinuju obe pomenute vrste ograničenja, odnosno predstavljaju pre preporuke nego obavezujuće norme i zahvataju samo neka područja normiranja i ostvarivanja prava pripadnica i pripadnika nacionalnih manjina.
Ukoliko se pitanje želi sasvim uprostiti, može se reći da od međunarodnih organizacija razvijene standarde zaštite nacionalnih manjina, koji uključuju i sistematski monitoring primene, ima samo Savet Evrope. Relativno davno usvajanje Okvirne konvencije omogućilo je i podrobne analize njene primene u nizu zemalja. OEBS se nesumnjivo interesuje za prava pripadnika nacionalnih manjina i mnoge značajne preporuke nastale su baš u okrilju ove organizacije, u godinama u kojima je ona tražila svoju izmenjenu misiju posle nestanka bipolarne podele sveta. OEBS ima pravo da preko ustanove Visokog komesara za nacionalne manjine interveniše u slučajevima kada ugrožavanje manjinskih prava ugrožava bezbednost i stabilnost Evrope. U međuvremenu je OEBS proširio aktivnost na planu zaštite nacionalnih manjina, usled čega su u okrilju ove organizacije krajem devedesetih godina prošlog veka nastale preporuke iz Haga, o obrazovanju na manjinskim jezicima, iz Osla, o informisanju na jezicima manjina, i iz Lunda, o participaciji pripadnika nacionalnih manjina u javnom životu.
Evropska Unija nema ujednačenu manjinsku politiku, nema ni standarde, ni procedure, niti institucije koje bi bile usmerene prema manjinama. Stoga ne čudi što neke članice Evropske Unije, kao Francuska, nisu prihvatile Okvirnu konvenciju. Neke među takozvanim starim članicama EU ratifikovale su čak i Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima Ujedinjenih Nacija uz rezerve prema članu 27 koji se jedini odnosi na zaštitu manjina. Evropsku Uniju, kada je u pitanju problematika ostvarivanja prava nacionalnih manjina, zanimaju uglavnom dva momenta, i kada se radi o njenim članicama i još više kada se radi o zemljama koje žele da postanu članice EU. To su: 1) zadovoljstvo manjina njihovim položajem unutar pojedinačnih zemalja i 2) da li položaj manjina stvara rascepe u državama i njihovim javnjim mnjenjima. U tom smislu EU prema Turskoj, kao prema kandidatu za pridruživanje, ima zahtev da kurdski problem reši bez prolivanja krvi. Standardi EU ne idu mnogo dalje od ovih zahteva. Ni Evropski savet, kao ni Evropska Komisija nemaju izgrađenu politiku prema manjinskom pitanju. Evropski parlament je počev od 1981. godine izglasao 4 rezolucije o zaštiti nacionalnih manjina. Kada je reč o standardima Evropske Unije, često se pominju preporuke iz Kopenhagena iz 1993. godine, gde se pominju nacionalne manjine kao uslov za prijem u EU. Tu postoje dva kriterijuma: 1. da manjine budu zadovoljne i 2. da ne izazivaju rascep u javnom mnjenju konkretne zemlje.
Ukratko, sama EU nema jedinstven pristup ispunjavanju obaveza na planu zaštite manjinskih prava niti prema svojim članicama niti prema zemljama koje žele da to postanu, što je vidljivo iz godišnjih izveštaja Evropske Komisije o pojedinim zemljama i posebno o ostvarivanju prava manjina u njima. S druge strane, zahtevi EU određeni su ili dokumentima čiji je sadržaj opštijeg karaktera, kao što je onaj već pomenuti iz Kopenhagena 1993. godine gde je zaštita manjina određena kao kriterijum za pristupanje, ili onaj vezan sa mogućnosti evropske integracije Zapadnog Balkana iz Soluna 2003. godine, ili specifičnim pristupom pojedinim zemljama.
Vidljivo je, dakle, da mada sama EU, za razliku od Saveta Evrope ili OEBS, nema okvir za obezbeđenje zaštite manjinskih prava na nivou EU, manjinska pitanja jesu važna u procesu proširenja EU, a značaj koji se ovim pitanjima pridaje pojačan je, istina samo nekim već pomenutim rezolucijama Evropskog Parlamenta o zaštiti manjinskih prava.
Treba pomenuti još neke univerzalne i regionalne instrumente koji su relevantni za zaštitu manjinskih prava. Uz ranije apostrofirane Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, Okvirnu konvenciju za zaštitu nacionalnih manjina i Evropsku povelju o regionalnim ili manjinskim jezicima, tu spadaju i Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima i Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju genocida. Ovde se može pomenuti i određeno nešto starije međunarodno pravno nasleđe vezano za međunarodnim dokumentima osiguranu zaštitu ljudskih prava, uključujući tu i manjinska prava, u šta spadaju i neki činioci mekšeg karaktera, ali pogodni da stvore klimu jačanja ili prihvatanja legislative vezane za zaštitu manjinskih prava, kao što je iskustvo sa osnivačke konferencije OEBS (tada KEBS) iz Helsinkija, kada je upravo na zalaganje Jugoslavije u završni dokument ušla odredba o zaštiti manjina.

3.1. Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina

Okvirna konvencija Saveta Evrope daleko je najvažniji pojedinačni međunarodno prihvaćen dokument na ovom području. Ona zabranjuje svaku diskriminaciju i nasilnu asimilaciju, nalaže unapređivanje uslova potrebnih za održavanje i razvijanje kulture pripadnika nacionalnih manjina i očuvanje neophodnih elemenata njihovog identiteta: vere, jezika, tradicije i kulturnog nasleđa. Okvirna konvencija zahteva slobodu mirnog okupljanja, slobodu udruživanja, slobodu izražavanja i slobodu misli, savesti i veroispovesti za pripadnike nacionalnih manjina. Ona pripadnicima manjina garantuje pravo da slobodno izražavaju svoja verska uverenja i da osnivaju verske institucije, organizacije i udruženja. Ona, takođe, garantuje slobodnu upotrebu jezika i pisma, emitovanje radio i TV programa, kao i izdavanje manjinskih štampanih medija. Okvirna konvencija propisuje slobodno korišćenje maternjeg jezika, kao i službenu upotrebu jezika i pisma nacionalnih manjina u oblastima koje su tradicionalno ili u znatnom broju naseljene pripadnicima nacionalnih manjina. Okvirna konvencija takođe upućuje zahtev da se u oblastima tradicionalno naseljenim znatnim brojem ljudi koji pripadaju nacionalnoj manjini, tradicionalni lokalni nazivi, imena ulica i drugih topografskih oznaka namenjenim javnosti ispisuju na lokalnom jeziku. Ona traži da države ugovornice stvore neophodne uslove za efikasno učešće pripadnika nacionalnih manjina u kulturnom, socijalnom i ekonomskom životu i javnim poslovima, naročito onim koji se njih tiču. Ona traži da se države ugovornice Okvirne konvencije uzdrže od mera koje menjaju odnos stanovništva u oblastima naseljenim pripadnicima nacionalnih manjina. Garantuje pravo na obrazovanje na maternjem jeziku, sa intencijom da na srednjoškolskom nivou obrazovanja postepeno raste udeo časova na „državnom jeziku“. Okvirna konvencija postavlja zahteve ne samo državama potpisnicama nego i pripadnicima nacionalnih manjina, tražeći od njih da nauče državni jezik. Pravo na obrazovanje na maternjem jeziku povezano je sa pravom na osposobljavanje nastavnika i na pristup udžbenicima na jezicima manjina. U svom nastojanju da izbegne i getoizaciju i asimilaciju nacionalnih manjina Okvirna konvencija traži da se olakša dodir između učenika i nastavnika iz raznih zajednica.
Konvencija stavlja naglasak na pojedinačna prava pripadnika nacionalnih manjina. U Konvenciji se govori o pripadnicima nacionalnih manjina, a ne o manjinskim zajednicama. Naravno, neka od tih prava, kao pravo na obrazovanje, mogu se konzumirati samo u zajednici sa drugim ljudima, pa je kolektivna dimenzija prava nacionalnih manjina snažno prisutna npr. u članovima 10., 11. i 14. Okvirne konvencije. Treba dodati i da Konvencija ne daje precizno definiciju pojma nacionalne manjine, kako bi povećala broj grupa i njihovih pripadnika koji mogu da uživaju prava koje ona garantuje. Važno je reći da član 22 Okvirne konvencije određuje da se Konvencija ne može koristiti kao ograničenje postojećih viših standarda zaštite obezbeđenih bilo drugim međunarodnim instrumentima, bilo domaćim zakonodavstvom. S druge strane, primena Okvirne konvencije jeste stvar država ugovornica. U njenoj preambuli piše »države članice Saveta Evrope i druge države ugovornice ove okvirne Konvencije (...) rešene da načela navedena u ovoj konvenciji sprovode putem nacionalnog zakonodavstva i odgovarajućih vladinih politika«; u razradi pojedinačnih manjinskih prava njihova implementacija je u nadležnosti država ugovornica.
Ipak, čak se i u Okvirnoj konvenciji garantovanje skoro svakog manjinskog prava uslovljava ogradama poput “ugovornice će nastojati“, umesto da budu obavezane, “u okviru svojih pravnih sistema“, “gde je to pogodno“, “uzimajući u obzir svoje posebne uslove“, “kada postoji dovoljna tražnja za takvim oznakama“ (ili za primenom nekog drugog manjinskog prava). Stoga ne čudi što se na Konferenciji u Strazburu 2003. godine, povodom pet godina monitoringa Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina, čulo dosta glasova u prilog jasnijem i određenijem preciziranju obaveza država potpisnica na planu ispunjavanja visokih načela koja sadrži Okvirna konvencija.

4. Multikulturalizam i prava manjinskih grupa

Multikulturalizam se razumeva kao demografska činjenica, kao državna politika ili kao retorička oznaka u politici, pedagogiji, novinarstvu ili književnosti. Izraz se koristi u javnoj sferi kao nešto pozitivno, ali se i često, s jedne strane, kritikuje kao državno kontrolisani i usmeravani etnički šik ili kič, dok se, s druge, ponekad shvata i kao termin iz porodice samomarginalizacije ili separatizma. Osim toga, njegova sve veća upotreba vremenski se podudara sa postmodernizmom i postkolonijalizmom, te se otuda doživljava i kao deo kritike objedinjujućih istorijskih priča, odnosno kao deo estetike i politike mnoštvenosti i društvene fragmentalizacije, ali i kao oblik političke mobilizacije ugnjetenih društvenih grupa okupljenih po različitim kriterijumima (od etničke ili rasne pripadnosti, starosne dobi ili roda, pa sve do seksualne orijentacije).
Shodno tome, u „slabom” ili deskriptivnom značenju, koje se najčešće sreće i kod nas,
multikulturalizam označava „kulturnu raznolikost koja je posledica postojanja dve ili više grupa u okviru društva, čija verovanja i prakse dovode do različitih kolektivnih identiteta” (E. Hejvud). Pošto države nikada nisu neutralne u pogledu kulture, multikulturalizam u „jakom” značenju, odnosno kao državna politika, ima korene u protestu protiv ideje zvanične kulture, odnosno u viziji društveno-ekonomske pravde za manjine koje nisu dovoljno zastupljene u politici i drugim sferama života.
Kada je reč o pravima etničkih grupa, odnosno nacionalnih manjina, i njihovim vezama sa politikom multikulturalizma, jasno je da mora biti govora o državnom priznavanju manjinskih kultura kao odgovarajućeg okruženja za ostvarivanje inače zajamčenih ljudskih prava individuama koje su pripadnici (i) tih kultura. U slučaju zemalja koje su prve uvele javnu politiku multikulturalizma (Kanada, Australija, Novi Zeland), ona se odnosila pre svega na useljeničke grupe, odnosno na ideju da useljenici nisu ništa manje Kanađani, Australijanci ili Novozelanđani ukoliko neguju svoje etnokulturne identitete. Primera radi, za razliku od Sjedinjenih Američkih Država, gde multikulturalizam može da označava najširi obim politika identiteta, u kanadskom kontekstu on se odnosi na skup konkretnih političkih odluka zakonodavnih organa vezanih samo za etničke grupe.
Budući da gotovo i nema države koja nije kulturno raznolika (multikulturalna, u „slabom” značenju), i da je eliminacija manjinskih nacionalnih identiteta nezamisliva, te da je snaga nacionalizma veoma prisutna, potrebno je promišljati kako uskladiti liberalni model individualne autonomije sa koncepcijom manjinskih prava. Očigledno je, naravno, da se situacija razlikuje od zemlje do zemlje. Osnovna razlika leži u dva velika izvora kulturne raznolikosti: useljavanje (kao u slučaju SAD, Kanade, Australije i nekih zapadnoevropskih zemalja itd.) i posredni i neposredni istorijsko-politički i demografski razlozi. Istorijski posmatrano, mnogi od najtežih konflikata u Istočnoj Evropi javili su se zbog trijade odnosa između nacionalne manjine, države domaćina i susedne zemlje. Uz to, zahtevi nacionalnih manjina u ovom regionu često su imali transnacionalnu dimenziju i uključivali su postavljanje zahteva susednim zemljama ili u ime susednih zemalja. S takvim bremenom i diskusija o multikulturalizmu u Srbiji ima posebnu težinu i ne može se svesti na bilo koji gotov model, iako se u mnogim aspektima iskustva drugih u kreiranju tzv. multikulturalnog građanstva mogu iskoristiti. Učvršćivanje odnosa države i manjina zahteva, pre svega, odgovornost države koja bi trebalo da stvori ambijent za puno ostvarenje individualnih prava svojih građana, pripadnika manjinskih zajednica, tako što bi pronašla model priznanja njihovog kulturnog okruženja (jezik, institucije, pravo na obrazovanje, podela vlasti i sl.) u kojem se ta prava ostvaruju. S druge strane, odgovornost samih manjina leži u prihvatanju šireg konteksta i ambijenta u kojem se prava realizuju, odnosno u opredeljivanju za vidove participacije manjinskih predstavnika u državnoj vlasti. Iako se čini da je reč o kružnom procesu, zapravo se radi o momentu uzajamnog priznavanja, koji bi trebalo da bude temelj svakog zakona o manjinama. Pogrešna je pretpostavka da će dostignuća demokratije, ekonomije i lične tolerancije sama od sebe voditi ka iščezavanju manjinskih zahteva. Pre se može reći da će se tako možda samo promeniti oblici njihovog ispoljavanja. Ovo je svakako dodatni razlog da se traga za modelom koji bi zaista uzeo u obzir kompleksnost situacije u Srbiji, ali koji ne bi počivao na ideji da je reč o kompleksu koji nas čini jedinstvenim, bilo u dobrom ili u rđavom smislu.
Bez ikakvog prizvuka utopije, izvesno je da korak od „slabog” do „jakog” multikulturalizma ne mora uvek biti korak od sedam milja, važnije je, ali i zahtevnije, da on bude jednako „jak” za sve.

4.1. Odnos većine i manjine u Srbiji

U odnosu većine prema manjinama može se najbolje videti stepen razvoja političkih institucija jednog društva. U društvima koja pretenduju da sebe nazivaju demokratskim (kao i da ih takvima smatraju i drugi), poštovanje prava manjina rešeno je čitavim nizom adekvatnih zakonskih propisa - od onih koji zabranjuju svaki oblik diskriminacije, do onih koji promovišu prednost pripadnika manjina (bilo da se radi o etničkim manjinama ili, na primer, o ženama) u određenim situacijama (na primer pri zapošljavanju).
Odnos većine i manjine u Srbiji zasniva se na nekoliko stereotipa.
Prvi je stereotip je da većina ima automatsko pravo da vlada, te da će joj ovo pravo automatski biti ukinuto ukoliko manjinama (koje su, prema zastupnicima ovakvog načina razmišljanja, apsolutno nezajažljive) budu data prava. Ova poslednja konstrukcija je vrlo važna, jer se „prava” (uključujući tu i osnovna ljudska prava) u ovakvom načinu razmišljanja smatraju kao nešto što se nekome „daje” ili „poklanja”.
Drugi stereotip zasnovan je na verovanju da su manjine kulturno, intelektualno i emocionalno inferiorne u odnosu na većinu. Ovakav tip razmišljanja posebno dolazi do izražaja kad se radi o rodnoj ravnopravnosti. Naprimer, ukoliko se nekom pripadniku srpske političke elite ne dopadaju stavovi nekih žena (često su na udaru neke predstavnice nevladinih organizacija), onda se potencira njihov izgled (kao da su one krive što nemaju po dvadesetak godina), frizura ili oblačenje - isti oni elementi koji se nikad ne koriste za prosuđivanje političke kompetentnosti srpskih političara.
Iz ovoga proizilazi i treći stereotip - a to je da su u političkoj borbi protiv zastupnika manjinskog mišljenja sva sredstva dopuštena. Politička borba se ovde shvata kao borba na život i smrt, rat do istrebljenja, i ovde je prisutan jedan kontinuitet srpskog parlamentarizma, koji je prema istoričarima moguće pratiti još od kraja XIX veka. Naime, 1887. i 1889. pripadnici Radikalne stranke tukli su i ubijali članove i simpatizere Naprednjačke stranke - političke opcije koja se u ono vreme zalagala za modernizaciju i priključak Srbije „sa Evropom”. Treba li onda da nas čudi što je nekoliko političkih lidera koji su zastupali modernizacijske vrednosti u različitim periodima razvoja srpskog društva (knez Mihailo Obrenović, predsednik vlade Jovan Ristić u XIX veku, predsednik vlade Zoran Đinđić početkom XXI veka) - ubijeno?
Iz ovakvog stava prema političkim protivnicima (gde su očigledno sva sredstva dopuštena) potpuno jasno sledi da se i pripadnici etničkih ili verskih manjina ne mogu nadati ničem boljem. Štaviše, rasistički stereotipi u Srbiji upereni protiv Roma, muslimana ili Jevreja najčešće su ohrabreni sa najviših političkih mesta. U ovakvoj paranoičnoj predstavi stvarnosti, jedina sigurnost koju pripadnici vladajuće „većine” osećaju jeste većina koja se zasniva na brojnosti i na fizičkoj snazi.

5. Zakonsko regulisanje položaja nacionalnih manjina u Srbiji

Srbija uvažava prava i slobode nacionalnih manjina. Pripadnici nacionalnih manjina imaju ustavno pravo na političko udruživanje, osnivanje kulturnih institucija, obrazovanje i informisanje na maternjem jeziku, pravo da biraju i da budu birani u lokalne i republičke organe vlasti, da se bave svim privrednim poslovima i drugim aktivnostima. Manjine u Srbiji uživaju prava u skladu sa ustanovljenim međunarodnim standardima.
Članovi nacionalnih manjina u Srbiji su razvili svoj etnički, kulturni, jezički i verski identitet, bez straha od asimilacije protiv svoje volje. Nacionalne manjine za svoj razvoj imaju osigurane materijalne uslove. Vojvodina, u kojoj živi najviše pripadnika različitih naroda je, inače, privredno veoma razvijen region Kosovo i Metohija, gde je koncentrisano albansko stanovništvo, iako ekonomski nerazvijena, procentualno se poslednjih godina brže razvija od drugih delova Srbije. Pa ipak, Albanci na Kosovu i Metohiji ne priznaju Republiku Srbiju, u kojoj žive, niti njen Ustav. Pod pritiskom separatističkih nacionalnih vođa i uz spoljnu podršku albanska manjina bojkotuje sve državne institucije, kroz koje treba da koristi svoja prava i slobode. Oni ne priznaju državne organe, odbijaju da plaćaju poreze, ne dozvoljavaju svojoj deci da se školuju na albanskom jeziku u državnim školama po programima koji važe za sve ostale učenike u Srbiji. Oni redovno bojkotuju demokratske izbore na kojima bi mogli da izaberu svoje legitimne predstavnike u lokalne i republičke organe vlasti.
Na Kosovu i Metohiji je na delu ekstremni i agresivni šiptarski nacionalizam, praćen demografskom eksplozijom, koja je promenila strukturu stanovništva Pokrajine. Albansko stanovništvo, ima najveću stopu nataliteta u Evropi. Tokom Drugog svetskog rata Hitler je Kosovo pripojio Albaniji, fašističkoj državi, pod čijom vladavinom je veliki broj Srba i Crnogoraca bio proteran sa Kosova, dok su Albanci iz Albanije tu doseljavani. Naređenjem broj 343 Komesara za unutrašnje poslove, izdatim 5. Marta 1945, Tito je odvratio Srbe i Crnogorce od povratka na Kosovo. Zatim, tokom sedamdesetih, više od 200.000 Srba je bilo prisiljeno da, pod pritiskom albanskog terora, napusti Kosovo. Podjednako značajno je da se od 1945, sa blagoslovom jugoslovenskih vlasti, između 350.000 i 400.000 albanskih izbeglica iz Albanije, naselilo na Kosovo. Na ovaj način etnički sastav Kosova i Metohije je promenjen i za Albance su stvoreni uslovi da se na međunarodnoj političkoj sceni pojave sa zahtevom: “Kosovo Republika.”
U južnoj srpskoj pokrajini Kosovo i Metohija živi najviše pripadnika albanske nacionalne manjine. S obzirom na to da je poslednji popis stanovništva u kome su učestvovali pripadnici albanske nacionalne manjine na Kosovu i Metohiji obavljen 1981. godine (pripadnici albanske nacionalne manjine bojkotovali su popis 1991. godine, pa su podaci za tu godinu dobijeni procenom) i da su oružani sukobi, iseljavanje velikog broja Srba i pripadnika drugih manjina i dolazak više desetina hiljada Albanaca iz Albanije nesumnjivo promenili etničku sliku Kosova i Metohije, ne može se sa sigurnošću utvrditi koliko pripadnika albanske nacionalne manjine, koji su državljani Srbije i Crne Gore, naseljava tu pokrajinu.
Za ostvarivanje prava na negovanje kulture i tradicije nacionalnih manjina, od najveće važnosti su odredbe Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, kojima im se garantuju individualna i kolektivna prava. Radi ostvarivanja prava na samoupravu u oblasti kulture, obrazovanja, informisanja i službene upotrebe jezika i pisma, pripadnici nacionalnih manjina mogu da izaberu nacionalne savete, koji su aktivno uključeni u proces funkcionisanja Ministarstva kulture. Ova saradnja ogleda se u zajedničkom vršenju analize, planiranja, podrške kulturnim aktivnostima i bavljenju svim drugim pitanjima od značaja za kulturu i stvaralaštvo nacionalnih manjina. Nezavisne stručne komisije, ustanovljeni kriterijumi i insistiranje Ministarstva na poboljšanju kvaliteta i komunikacijskoj funkciji projekata, doveli su do sistematskog pristupa problematici podrške kulture i stvaralaštva nacionalnih manjina i značajnog napretka u radu.

5.1. Zakonodavni okvir

Osnovna manjinska prava garantovana Ustavom i zakonima su: pravo na obrazovanje, očuvanje i razvoj kulture, pravo na službenu upotrebu jezika i pisma i pravo na informisanje na maternjem jeziku. Ključni dokumenti domaćeg zakonodavstva, relevantni za zaštitu nacionalnih manjina, jesu Ustav Republike Srbije, Statut Autonomne Pokrajine Vojvodine, Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina (u daljem tekstu: Zakon o zaštiti manjina), niz zakona Republike Srbije, odluke pokrajinskih organa i statuti i odluke organa lokalnih samouprava.
Ustav Republike Srbije (2006) definiše Srbiju kao državu srpskog naroda i svih građana koji u njoj žive. U posebnom odeljku „Prava pripadnika nacionalnih manjina“ garantuju se prava manjina, individualna i kolektivna. Član 75 predviđa stvaranje nacionalnih saveta nacionalnih manjina radi ostvarenja prava na samoupravu u kulturi, obrazovanju, obaveštavanju i službenoj upotrebi jezika i pisma. Takođe, član 20 predviđa da se dostignuti nivo manjinskih prava ne može smanjivati.
Postojeći Zakon o zaštiti manjina iz 2002. prenet je iz zakonodavstva nekadašnje federalne države SRJ. U vezi s tim mora se naglasiti da na nivou Srbije od 2000. godine nije donet nijedan sistemski zakon o manjinama, pojedina rešenja donose se ad hoc, a uredbe urgentno. Zakon o zaštiti manjina ne predviđa kaznene odredbe za nesprovođenje zakona pa se postavlja pitanje obaveznosti i odgovornosti za njegovu primenu, a u vezi s tim i pitanje ozbiljnog pristupa zakonopisca ovoj problematici.
Zakon o zaštiti manjina daje vrlo velika ovlašćenja nacionalnim savetima na planu zaštite i ostvarivanja manjinskih prava. Do sada je konstituisano 14 nacionalnih saveta kao ključnih tela manjinske samouprave. Oni bi trebali da budu partneri države u procesu donošenja odluka bitnih za ostvarivanje manjinskih prava, no pošto njihova ovlašćenja nisu jasno precizirana i ugrađena u propise na republičkom nivou to često nije slućaj. Državni organi dužni su po članu 19 Zakona o zaštiti manjina da zatraže mišljenje i da se konsultuju sa nacionalnim savetima prilikom odlučivanja o svim pitanjima, koja se tiču manjinskih prava garantovanih Ustavom. U praksi se ova zakonska odredba retko i selektivno primenjuje.
Važne posledice u oblasti ostvarivanja manjinskih prava ima i niz posebnih zakona: Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisama, Zakon o lokalnoj samoupravi, Zakon o utvrđivanju nadležnosti autonomne pokrajine, (tzv. Omnibus zakon), Zakon o javnom informisanju, Zakon o radiodifuziji, Zakon o izboru narodnih poslanika, Zakon o crkvama i verskim zajednicama i drugi. Važno je primetiti da je donošenje ovih zakona, koji su značajni za ostvarivanje nekog od manjinskih prava izvedeno bez odgovarajuće javne rasprave, na netransparentan način i bez ućešća predstavnika manjina. Osim toga, oblast zakonskog uređenja prava manjina karakteriše i neusklađenost tj. direktna kolizija između postojećih zakona odnosno zakonskih rešenja, nepostojanje određenih zakona i brojni podzakonski akti. Tako Zakon o lokalnoj samoupravi ne dozvoljava javnu upotrebu nacionalnih simbola nacionalnih manjina, nego samo državnih znamenja i znamenja lokalnih samouprava, što je u direktnoj opreci sa odredbom iz Zakona o zaštiti manjina. Takođe, postoji kolizija između Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisama i odredbi Zakona o zaštiti manjina, kao i odgovarajućih odluka Skupštine AP Vojvodine. Veoma je važno što pre zakonski regulisati rad nacionalnih saveta, posebno način njihovog izbora, kompetencije, kao i način finansiranja. Postojeći saveti trenutno nemaju zakonsku osnovu za svoj rad i delovanje.

5.2. Implementacija prava manjina

Primetna je drastična razlika u obimu i kvalitetu ostvarivanja manjinskih prava između Vojvodine i ostatka Srbije. Višedecenijska tradicija u institucionalnom i zakonodavnom uređenju prava nacionalnih manjina u Vojvodini je osnov današnjeg, manjinski senzitivnog i efikasnog ponašanja vojvođanskih organa vlasti kao i aktivnijeg odnošenja vojvođanskih manjina prema pitanjima očuvanja sopstvenog identiteta. Primenu prava znatno otežavaju već spomenute zakonske kolizije, nedorečenosti i nepostojanje određenih zakonskih rešenja.

5.3. Pravo na službenu upotrebu jezika i pisma

Prema postojećim zakonskim rešenjima (Zakon o zaštiti manjina, čl. 11) jezik i pismo pripadnika nacionalne manjine uvode se u službenu upotrebu u jedinici lokalne samouprave u kojoj prema rezultatima zvaničnog popisa stanovništva živi više od 15% pripadnika manjina. Prema principu stečenih prava postoji obaveza zadržavanja jezika i pisma u službenoj upotrebi i u jedinicima lokalne samouprave u kojima su jezik i pismo nacionalne manjine bili u službenoj upotrebi u vreme donošenja Zakona o zaštiti manjina. Postoji mogućnost uvođenja jezika i pisma u službenu upotrebu u naseljima ili u mesnim zajednicama ukoliko u njima živi 25% ili više pripadnika nacionalne manjine. U Vojvodini su, pored „državnog“ jezika, u službenoj upotrebi i mađarski, slovački, rumunski, hrvatski i rusinski jezik. Jedan ili više jezika nacionalnih manjina u službenoj upotrebi su u 38 od 45 vojvođanskih opština. U dve opštine na jugu Srbije u službenoj upotrebi je albanski jezik, a u još dve na istoku Srbije bugarski jezik. Bosanski jezik je u službenoj upotrebi u tri opštine na jugozapadu Srbije.
Terenska istraživanja pokazuju da je nepoštovanje propisa na planu omogućavanja službene upotrebe jezika i pisma za pripadnike nacionalnih manjina veoma rašireno. Ovo važi za upotrebu jezika u organima lokalne samouprave i državne uprave, sudovima i policiji, čak i u onim opštinama u kojima manjinsko stanovništvo doseže visok udeo u ukupnom stanovništvu lokalne zajednice.
Nije poznat slučaj da je primenjena zakonska odredba prema kojoj će se lice, koje uskrati ili ograniči građaninu da pri ostvarivanju svojih prava upotrebi jezik odnosno pismo kojim se služi, kazniti zatvorom do jedne godine (Krivični zakonik, čl. 129).

5.4. Pravo na obrazovanje na maternjem jeziku

Zakon o zaštiti manjina (članovi 13 i 14) reguliše obrazovanje na jeziku nacionalnih manjina. Ovo pravo u Srbiji, istina ne u jednakom obimu, ostvaruju pripadnici svih brojčano značajnijih manjina, osim vlaške.
U AP Vojvodini pripadnici mađarske manjine mogu da se obrazuju na sopstvenom jeziku u 78 osnovnih i 30 srednjih škola, a u većini njih je nastava dvojezična. Obrazovanje na mađarskom jeziku obuhvata godinama unazad preko 77% učenika iz ove zajednice na osnovno školskom nivou i preko 65% na srednjoškolskom. Nastava na mađarskom izvodi se i na tri više škole, katedrama za mađarski jezik i književnost u Beogradu i Novom Sadu, i na još tri vojvođanska fakulteta. Učiteljski fakultet na mađarskom jeziku otvoren je 2006. u Subotici.
Stanje u obrazovanju pripadnika drugih nacionalnih manjina u Vojvodini je malo nepovoljnije: na svom jeziku osnovnu školu pohađa oko 73% Slovaka i oko 20% u srednjim školama; na maternjem jeziku osnovnu školu pohađa oko 57% Rumuna, a srednju oko 27%. Nastava na rusinskom obuhvata oko 50% učenika osnovnoškolskog i manje od 1% srednjoškolskog uzrasta. Nastava na hrvatskom jeziku se odvija u 4 osnovne škole u subotičkoj opštini i do sada više od 200 učenika pohađa prva četiri razreda na osnovnoškolskom nivou. Navedene manjine, osim Hrvata, imaju i katedre za jezike i književnosti na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, a Slovaci i Rumuni se mogu obrazovati za učitelje na svom jeziku. Predmet makedonski jezik sa elementima nacionalne kulture i bugarski jezik sa elementima nacionalne kulture predaje se od 2006. u dve vojvođanske škole.
Van Vojvodine obrazovanje na nesrpskim jezicima postoji samo u Preševu i Bujanovcu (albanski), i donekle u Bosilegradu (bugarski). Na teritoriji uže Srbije učenicima je obezbeđena mahom fakultativna nastava predmeta maternji jezik sa elementima nacionalne kulture i to za pripadnike bugarske manjine u dve opštine i bošnjačke manjine u tri opštine.
Zakonsko rešenje prema kojem obrazovanje na jeziku nacionalne manjine ne isključuje obavezno učenje srpskog jezika, često zbog lošeg nastavnog plana i programa dovodi do toga da pripadnici manjinskih zajednica ponekad ne govore dobro srpski jezik. S druge strane, Vlada Srbije opstruiše napore pokrajinskih organa uprave da u opštinama u kojim pripadnici manjina ćine većinu stanovništva vrati učenje jezika sredine koje je ukinula Miloševićeva vlada.

5.5. Pravo na potpuno i nepristrasno informisanje na maternjem jeziku

Ovo pravo, takođe garantovano Ustavom, zakonski je utvrđeno članom 17 Zakona o zaštiti manjina. U Srbiji se javno informisanje ostvaruje, pored srpskog jezika, i na mađarskom, slovačkom, rumunskom, rusinskom, romskom, hrvatskom, ukrajinskom, češkom, nemačkom, makedonskom, bugarskom, albanskom, vlaškom i bunjevačkom. U Republici Srbiji ima oko 160 štampanih i elektronskih medija, koji u potpunosti ili delom informišu javnost na jezicima nacionalnih manjina. Od tog broja u AP Vojvodini je oko 140, a u centralnoj Srbiji 20, ako izuzmemo medije u Sandžaku. Radio programe emituje 84 stanice - 72 u Vojvodini, a 12 u centralnoj Srbiji. Radio programi su uglavnom lokalnog karaktera, a ne retko su informacije na manjinskim jezicima servisnog karaktera ili imaju karakter nedeljne hronike. TV program emituje 32 televizije - 27 u Vojvodini, a 5 u ostatku Srbije.
Mediji na jezicima manjina izloženi su snažnim izazovima u aktuelnom procesu privatizacije medija. Imajući u vidu ograničenost njihovog tržišta i manju konkurentnost u ukupnom medijskom prostoru njihovi izgledi za opstanak i održivost su značajno ugroženi.

5.6. Pravo na učestvovanje u javnom životu i ravnopravnost pri zapošljavanju u javnoj službi

Zakon o zaštiti manjina (član 21) propisuje da se prilikom zapošljavanja u javnim službama, ukljućujući policiju, vodi računa o nacionalnom sastavu stanovništva, odgovarajućoj zastupljenosti i o poznavanju jezika koji se govori na području organa ili službe. Ovo pravo, međutim, nije adekvatno preneto u zakonodavstvo Republike Srbije.
Izmenama Zakona o izboru narodnih poslanika iz 2004. ukinut je izborni cenzus od 5% glasova za političke stranke nacionalnih manjina Ovo rešenje, međutim, korisno je jedino za pripadnike mađarske i bošnjačke manjine, ali ne i brojčano manjih, budući da i po njemu one ne mogu da pređu novi realni cenzus. Odlukom nezakonodavnog tela, Republičke izborne komisije, pred poslednje izbore za stranke nacionalnih manjina smanjen je broj potpisa neophodnih za predaju izborne liste. Pitanje političkog reprezentovanja manjina rešeno je, dakle, samo trenutno i ad hoc tj. zahteva zaokruženo i dosledno zakonsko uređenje.
Godinama unazad istrajava problem značajne podzastupljenosti manjina u različitim oblastima javnog života, posebno na visokom nivou u sudstvu i policiji. Na njega kontinuirano ukazuju i dokumenti relevantnih međunarodnih institucija i organizacija. Pokrajinska administracija je jedina instanca vlasti u Srbiji, koja inicira neke promene po tom pitanju.

Zaključak

Nacionalne manjine su realnost u višenacionalnim državama, koja se ne može prevazići ni određivanjem tih država kao građanskih, tj. zasnovanih na suverenosti građana i sprovođenjem pune jednakosti svih građana nezavisno od nacionalne pripadnosti. I u takvim državama se moraju garantovati manjinska prava, a zahtevi manjina za uvažavanjem njihove posebnosti kreću se u rasponu od personalne i kulturne autonomije do teritorijalne autonomije i federalizacije države.
U vezi sa pravima pripadnika nacionalnih manjina bitno je odrediti tri stvari: prvo, koja etnička skupina ljudi ima svojstvo nacionalne manjine; drugo, koje su to nacionalne specifičnosti koje treba obuhvatiti manjinskom zaštitom; i treće, koji su mehanizmi za sprovođenje u život manjinskih prava i za njihovu zaštitu.
Sadržajno unapređenje legislative na planu zaštite manjina i razvoj konkretnih manjinskih politika u Srbiji usporeno je već duže vreme. Interesi za manjinska pitanja nisu na vrhu prioriteta kod relevantnih političkih činilaca.
Neophodno je postaviti jasnu državnu strategiju prema manjinama, multikulturalizmu i interkulturalizmu. Polazeći od pozitivnih i izglednih rešenja, koja danas imaju većinsku podršku u svetu, Srbija treba da pronalazi optimalne i funkcionalne modele regulisanja odnosa manjine i većine, ne samo zbog političke stabilnosti zemlje već i iz razloga koje nalaže pravedno uređenje društva i države.

Literatura

• Avramov Smilja, Kreća Milenko: Međunarodno javno pravo, Beograd, Savremena Administracija, 2003.
• Marković Ratko: Ustavno pravo, Beograd, IP Justinijan, 2004.
• Radulović B. Nikola: Ljudska prava i nacionalne manjine u medjunarodnom javnom pravu i zaštita jugoslovenske manjine u Albaniji, Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21., 22. i 23. juna 1990.
• Bulajić Milan: Pravo na samoopredeljenje u Društvu naroda i Ujedinjenim nacijama (1917-1962), Beograd, 1963.
• Nikolić Milan: Obrazovanje i nacionalne manjine u Srbiji - problemi i izazovi, Beograd, Centar za proučavanje alternativa, 2005.
• site web: http://www.gradjanske.org
• site web: http://sr.wikipedia.org
• site web: http://www.srbija-info.yu
• site web: http://www.zastitnik.gov.rs
• site web: http://www.humanrights.gov.yu
• site web: http://www.forumtz.com
• site web: http://www.bgcentar.org.yu
• site web: http://www.susedski2007.cdcs.org.yu
• site web: http://www.chris-network.org

 preuzmi seminarski rad u wordu » » » 

Besplatni Seminarski Radovi

SEMINARSKI RAD