OSTALI SEMINARSKI RADOVI
- PRAVO - |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
PARLAMENTARNI SISTEM U VELIKOJ BRITANIJI
U teoriji države i nauci ustavnog prava veoma često se ističe da je parlamentarni
sistem jedan od najstabilnijih sistema te da pripada umjerenom tipu podjele
državne vlasti, znatno blažem nego što je to predsjednički sistem. On
se zasniva na podjeli vlasti, ali više na
uzajamnoj zavisnosti između pojedinih državnih organa. Zbog toga se za
britanski parlamentarni sistem često ističe da je vrlo praktičan i primjenljiv
model, zbog čega se mnogi pitaju zašto kao takav nije primijenjen u čitavom
svijetu. Značajna karakteristika ovog oblika državne vlasti nije postojanje
parlamenta, kako bi se moglo zaključiti no njegovom nazivu, jer, parlament
postoji u svim demokratskim državama. Njegova bitna crta jeste činjenica
da u ovom obliku državne vlasti postoji značajan uticaj parlamenta na
druge dvije vlasti, prije svega na izvršnu.
Parlamentarne sisteme uglavnom karakteriše nepostojanje jasne podjele
snaga između zakonodavne i izvršne vlasti, te je ravnoteža znatno drugačija
nego kod predsjedničkih sistema. U parlamentarnom obliku vlasti se obično
jasno diferenciraju šef vlade i šef države, s tim da je šef vlade prvi
ministar ili premijer, a šef države je obično samo figura, bilo kao predsjednik
(izabran od strane naroda ili parlamenta) ili nasljedni monarh u ustavnim
monarhijama.
1. Istorijski razvoj parlamentarnog sistema u Velikoj Britaniji
Parlament se u Velikoj Britaniji za svoju zakonodavnu ulogu izborio kroz
dugotrajnu i upornu borbu engleske buržoazije za ravnopravnim učešćem
u političkom životu zemlje u odnosu na do tada dominirajući značaj plemstva.
Politički pokret buržoazije ovdje nije (kao u ostalom dijelu Evrope) rezultirao
obaranjem monarhije već njenim ograničavanjem.
Posljedica toga je svakako bio kompromis u konstituisanju parlamenta kao
zakonodavnog tijela.
Parlamentarni sistem u Velikoj Britaniji nije, kao što je to slučaj u
drugim oblicima državne vlasti, ustanovljen određenim ustavno pravnim
ili nekim drugim zakonskim aktom iz čijih bi se odredaba dalo vidjeti
kakva je njegova organizacija i politička suština. Razlog za ovakvu situaciju
jeste činjenica da Velika Britanija nema ustav u formalnopravnom smislu
riječi (kakav danas ima najveći broj zemalja). Međutim, u Velikoj Britaniji
postoji bogata ustavna tradicija koju čini niz značajnih akata čisto ustavnog
karaktera.
Prvi značajan dokument je Velika povelja sloboda (Magna
Cartha Libertatum) iz 1215. kojom se ograničava
kraljeva samovolja u sakupljanju poreza, a bez saglasnosti kraljevskog
savjeta (koji se polagano razvio u parlament). 1265. je formiran prvi
izabrani parlament.
Sljedeći važan dokument je Peticija o pravima (Petition
of Rights) iz 1628. godine, u kojoj su definisane
neka od prava podanika na koja kralj nije mogao uticati, kao što su zabrana
oporezivanja bez saglasnosti parlamenta, zabrana prizvoljnog hapšenja,
zabrana proizvoljnog uplitanja u imovinska pitanja i sl. Ovaj dokument
se u velikoj mjeri poziva na Veliku povelju sloboda (Magna Cartha
Libertatum) iz 1215.
Habeas corpus act iz 1679. je takođe važan dokument koji
je imao ulogu sa sačuva pravo pojedinca na slobodu i zabrani proizvoljna
hapšenja od strane države, a u slučaju da neko bude optužen, moralo mu
se suditi prije nego što se stavi u zatvor. Kroz istoriju se
Habeas corpus act spominje kao jedan od najvažnijih dokumenata o očuvanju
ljudske slobode.
Bil o pravima (Bill of Rights) iz 1689.
godine definiše osnovna prava građanina Engleske krajem 17. vijeka, kao
npr. pravo na prigovor ili pravo da nosi oružje radi samoodbrane. Takođe
definiše i obavezu krune da za važna pitanja traži saglasnost naroda,
predstavljenog parlamentom.
Na osnovu ovih akata, u Engleskoj je od 17. vijeka pa naovamo nastajao
jedan broj institucija koje su se u životu engleskog društva legalizovale
više putem prakse i običaja nego putem formalnopravnog ustanovljenja.
U 17. vijeku za vrijeme Čarlsa I formira se prvi zvanični „sobni
savjet“ (Cabinet Council), kabinet, što predstavlja
prve začetke institucije vlade sačinjene od ministara.
U 18. vijeku za vrijeme Džordža I, koji nije znao engleski jezik, a i
stovremeno je bio i kralj oblasti Hanover (na teritoriji današnje Njemačke)
i često boravio tamo, jedan od članova kabineta, Sir Robert Walpole, kao
najuticajniji čovjek u tadašnjoj Engleskoj postaje i zvanično Prime
minister ili premijer.
Smatra se da su ovakvom evolutivnom načinu oblikovanja parlamentarnog
sistema u Engleskoj svakako doprinijeli tradicija, predanje i običaji
koji su u njenom političkom životu uvijek igrali značajnu ulogu. Svakako
da je duh tog sistema u najvećoj mogućoj mjeri prisutan i u odnosu na
njegova tri najznačajnija faktora - parlament, monarha, kao šefa države
i vladu kao najvišeg organa izvršne vlasti.
2. Sastav i uticaj britanskog parlamenta
Postoje tri elementa parlamenta u Velikoj Britaniji: Kruna
(The Crown), Dom lordova (House of Lords)
i Dom komuna (House of Commons). Ove tri komponente
su međusobno razdvojene. Niko ne može biti dio više od jedne od ovih institucija.
Članovima Doma lordova
zakon zabranjuje da glasaju za poslanike u Domu komuna. Monarh takođe
ne glasa, iako ne postoji zakon koji bi mu to zabranio.
Slika : Teritorijalna raspodjela Ujedinjenog kraljevstva, prema kojoj
se raspoređuju mjesta u Gornjem i Donjem domu Parlamenta
Dom lordova ima oko 1200 članova sa doživotnim mandatom. Njih oko 800
su svjetovni lordovi (Temporal lords), oko 30 su duhovni (Spritual
lords), oko 20 pravnih lordova (Law lords), oko 300 doživotnih
perova i oko 50 ostalih dostojanstvenika. Iako je ovaj dom dosta glomazan,
na njegovim sjednicama već uobičajeno učestvuje svega 200 do 300 članova.
Uticaj Doma lordova je značajno manji od onog Doma komuna. Iako Dom lordova
na svojim sjednicama raspravlja o većini pitanja o kojima raspravlja i
Dom komuna, jedini uticaj Gornjeg doma je da privremeno obustavi donošenje
nekog zakona. Osim ovoga, Gornji dom ima uticaj kroz nekoliko komiteta,
te uticaj preko najvišeg suda u Engleskoj, koji je u stvari jedan od komiteta
Doma lordova, mada će ova institucija uskoro postati samostalan Vrhovni
sud. Smatra se da Dom lordova sve više postaje prevaziđena, arhaična institucija,
tako da je 1983. godine bilo predloženo da se ukine, što je tada, vjerovatno
zahvaljujući tradiciji koja u Engleskoj igra izuzetno značajnu ulogu,
odbijeno.
Dom komuna ima 6511 poslanika od kojih se 533 bira u Engleskoj, 71 u Škotskoj,
35 u Velsu i 12 u Sjevernoj Irskoj. Poslanici se biraju na mandat od pet
godina iz reda građana po opštem i jednakom biračkom pravu, s tim što
građani stiču aktivno biračko pravo sa 18 a pasivno sa 21 godina. Smatra
se da ovaj dom predstavlja stub britanskog parlamenta. Kako je vremenom
uloga aristokratije u Engleskoj sve više slabila, opadao je i značaj njenog
predstavništva u parlamentu. Na drugoj strani, vremenom je jačala uloga
narodnih predstavnika u Donjem domu čiji se sastav mijenjao svake pete
godine, te je, samim tim, imao mogućnost da u tim razmacima odražava i
raspoloženje biračkog tijela. Donji dom raspravlja o svim važnim pitanjima
u državi i donosi zakone, koje Gornji dom samo formalno potvrđuje.
Donjem domu su takođe kolektivno odgovorni svi ministri iz vlade, uključujući
i samog premijera, koji su dužni ovom tijelu parlamenta podnositi izvještaje
o svom radu.
Smatra se da je upravo misao o suverenosti ovog tijela bila konstitutivni
element parlamentarnog sistema engleskog tipa jer se isticalo da volja
birača mora biti neprikosovena i da se oni na izborima trebaju izjašnjavati
za konkretne političke programe i ličnosti, a ne za trajniju vezanost
sa određenom političkom grupacijom. Iako u Engleskoj formalno postoji
višepartijski sistem, on se u praksi već dugi niz godina svodi na borbu
dvije najznačajnije političke stranke - Konzervativnu i Laburističku.
Tako, nakon izbora, većinu u parlamentu dobija ona politička stranka koja
je iz njih izašla kao pobjednik. Manjina (opozicija) takođe dobija srazmjeran
broj mjesta u parlamentu.
3. Vlada
Izvršnu vlast u Engleskoj vrši vlada kao najviši organ ove vrste državne
vlasti. Vlada Velike Britanije je izuzetno značajna poluga političkog
sistema te zemlje. Ona ima sličan razvojni put kao i parlament. Ovo tijelo
se u početku zvalo Curia regis, a zatim Privil Council (Privatni
i tajni savjet).
Vladu bira Donji dom parlamenta. Monarh je dužan da pobjedničkoj stranci
na izborima ponudi mjesto predsjednika vlade. Vladu sačinjavaju ministri
kao funkcioneri kojima su povjerene najvažnije oblasti državne uprave.
Vlada je specifična institucija parlamentarnog sistema jer je različita
i od parlamenta i od šefa države, i u ovakvom je obliku ne susrećemo ni
u predsjedničkom niti pak u konventskom sistemu. Članove vlade (ministre)
bira parlamentarna većina, a s obzirom na to da tu većinu čine članovi
vladajuće stranke, onda i vlada mora biti izabrana iz njihovih redova.
Predsjednik vlade (premijer) je najčešće predsjednik vladajuće stranke
ili neki njen visoki funkcioner. Na ovaj način ostvaruje se " personalno
jedinstvo" vlade i vladajuće stranke. Ranije engleske vlade imale
su najviše do petnaest članova, ali se njihov sastav, s obzirom na povećani
obim javne djelatnosti i državni intervencionizam, u 20-om vijeku počeo
znatno proširivati. U vladi postoji nekoliko resora koji se tradicionalno
smatraju najvažnijim.
To su npr. spoljni i unutrašnji poslovi, odbrana zemlje, privreda i finansije
i sl. U okviru vlade uvijek je postojao jedan uži ministarski krug (tzv.
Kabinet u sjenci) koji je neformalno odlučivao o njenoj politici i bio
najtješnje povezan s vrhom vladajuće partaje. Sa druge strane, u okviru
ovoga kruga poseban uticaj je imao prvi ministar (premijer), te je ovakvim
sužavanjem moći vlada sve više izmicala političkom uticaju parlamenta
i, nasuprot njega, često se postavljala kao jedna samostalna snaga. Upravo
zbog ovoga, danas se najčešće kao glavna odlika ovog oblika državne vlasti
više ne ističe prevlast parlamenta nad vladom, već, naprotiv, ravnoteža
zakonodavne i izvršne vlasti. Način na koji se ova ravnoteža uspostavlja,
odnosno mehanizmi uravnoteženja, često su veoma osjetljivi i na neki način
više utvrđeni praksom i običajem negoli pak pisanim propisima. Tako parlamentarna
većina može da na vladu vrši prisak prijetnjom da će joj izglasati nepovjerenje
ukoliko ona ne sprovodi njenu politiku. Na ovaj način se uspostavlja tijesna
saradnja između vlade i parlamenta, odnosno između zakonodavne i izvršne
vlasti. Međutim, to se u praksi rijetko dešava, jer parlamentarna većina
predstavlja stranku koja i formira vladu.
Na drugoj strani, i na strani vlade postoje određeni mehanizmi koji joj
omogućavaju ravnotežu u odnosu na. parlament. Naime, ona može izazvati
parlamentarnu krizu prijedlogom šefu države, u ovom slučaju monarhu, da
raspusti parlament. Prijetnja raspuštanjem parlamenta od strane vlade
djeluje na parlament isto kao što prijetnja nepovjerenjem vladi od strane
parlamenta djeluje na vladu - nagoni ga da se pokori politici vlade. Ha
ovaj način se parlament i vlada uravnotežuju.
Drugi pravac vladinog djelovanja na parlament je zakonodavna inicijativa.
Naime, vlada ima pravo da podnosi zakonske prijedloge parlamentu. Na ovaj
način dio zakonodavne vlasti stvarno prelazi na vladu. Pored ovoga, vlada
ima mogućnost da i neposredno utiče na
parlament s obzirom da su ministri članovi parlamentarne većine, te će
ova, normalno, izglasavati njene prijedloge. Po mišljenju nekih autora,
na ovaj način se stvara situacija u kojoj postoji stvarna prevlast vlade
nad parlamentom i u zakonodavnoj vlasti, umjesto polaznog stanja u kome
je postojala prevlast parlamenta nad vladom u pogledu izvršne vlasti.
Ipak, i uprkos ovakvoj situaciji, parlament i dalje ostaje veoma jak s
obzirom na to da je vlada samo emanacija njegove većine. Upravo stoga
se, kada je riječ o odnosu ove dvije vlasti, govori o ravnoteži vlasti,
a ne o prevlasti jedne ili druge.
4. Šef države
Šef države u engleskom parlamentarnom sistemu je monarh. Međutim on nije
vrhovni državni organ. Engleska je, prema obliku vladavine, ograničena
monarhija parlamentarnog tipa. Ovakav tip monarhije u Engleskoj nastao
je postepenim sužavanjem kraljeve zakonodavne i izvršne vlasti i njihovim
prenošenjem na parlament i vladu. Tako je monarhu ostala samo simbolična
vlast, zbog čega se često kaže da on vlada ali ne upravlja. Međutim, pojam
krune i dalje oličava jedinstvo i tradiciju nekadašnje imperije i, bez
obzira što su njegova ovlaštenja bitno smanjena, on u političkom i pravnom
životu zemlje ima značajnu ulogu. Monarhija je u Engleskoj, u svom hiljadugodišljem
postojanju, izdražala krize i previranja. Monarh je više vjekova bio apsolutni
i neprikosnoveni gospodar, ali su, pod pritiskom feudalne aristokratije,
njegova prava smanjena, da bi se njegova pozicija, pojavom buržoazije,
svela od nekada svemoćnog monarha na samo formalni sjaj krune, a stvarni
uticaj ostao beznačajan. Tako se smatra da su prava krune (monarha) svedena
na tri fluidna prava: da bude konsultovana, da ohrabruje naciju i da opominje.
Posmatrano sa pravnog aspekta, ovlaštenja monarha su i dalje značajna,
ali su praktično veoma "uska". To se ogleda, prije svega, u
činjenici da svaki zakonski akt mora imati premapotpis nadležnog ministra.
Nadalje, monarh samo formalno imenuje predsjednika vlade (premijera) jer
ga faktički određuje većinska stranka u parlamentu. Pored ovoga, monarh
ima zakonsku mogućnost da raspusti parlament, ali se to svakako neće dogoditi
bez konsultacija sa vladajućom strankom, odnosno premijerom kao njenim
predsjednikom. Slična je situacija kod mogućnosti izglasavanja nepovjerenja
vladi od strane parlamenta.
5. Parlamentarni sistem vlasti u drugim zemljama svijeta
Parlamentarni sistemi u ostalom dijelu Evrope (kontinentalnom), tamo gdje
su preuzeti u monarhijskom obliku, imaju sličan institucionalni izgled
kao u Engleskoj (monarha, parlament i vladu). Međutim, u ovim sistemima,
tradicija, moglo bi se reći kult tradicije, ni izbliza nije prisutna u
strogo engleskom smislu. Uticaj pisanog prava na ovim prostorima je znatniji,
a samim tim je i ubrzaniji ritam pravnopolitičkih promjena. Takav je slučaj
u skandinavskim zemljama (Švedskoj, Norveškoj i Danskoj) kao i u zapadn
evropskim monarhijama (Belgija, Holandija).
Neki parlamentarni sistemi u Evropi pojavljuju se u okviru republike kao
oblika vladavine. Po formalnim ovlaštenjima i faktičkom dosegu moći, položaj
presjednika republike u njima dosta sličan položaju engleskog monarha
iako može biti i nešto jači. Može se reći da i u ovim sistemima efektivnu
vlast vrši vlada na čelu sa premijerom, te je u svakodnevnom političkom
životu ličnost premijera mnogo isturenija nego ličnost predsjednika. Vlada
se ovdje formira iz redova vladajuće stranke, te su veoma rijetki primjeri
njenog koalicionog sastava u koji bi ušli i predstavnici partija koje
nisu dobile većinu na izborima. Parlamentarni sistemi u republikanskom
obliku karakteristični su za gotovo sve zemlje britanskog Komonvelta (Indiju,
Kanadu, Australiju i sl.), mada sa brojnim specifičnostima koje su bile
izraz njihove evolucije od kolonija do slobodnih država.
Najgrublje podijeljeno, postoje dva tipa parlamentarnih sistema:
a) Westminsterski sistem (ili model) je obično zastupljen u zemljama
Komonvelta, iako ovaj model nije niti univerzalan u svim zemljama Komonvelta,
niti isključivo vezan za njih. Karakteriše ih „neprijateljski“ stil debatovanja
među članovima iz različitih partija. U nekim zemljama koje imaju ovakav
model parlamenta, parlament se bira sistemom relativne većine (Velika
Britanija, Kanada, Indija) a u nekima se koristi sistem proporcionalne
zastupljenosti (Irska, Novi Zeland). I u jednom i u drugom sistemu, glasaču
se obično daje da bira direktno kandidata, a ne partijsku listu, što omogućuje
veću podjelu snaga nego u zapadnoevropskom sistemu.
b) Zapadnoevropski parlamentarni model (Španija, Njemačka) ima više „pomirljiv“
stil debatovanja i sjednice se obično odvijaju u polukružnoj sali. Kod
glasanja se koristi sistem proporcionlne zastupljenosti. Na izborima se
obično biračima nudi da glasaju za liste
partijskih kandidata, a ne za same kandidate. Ovaj parlamentarni model
se ponekad naziva i zapadnonjemački, jer se prvi put u ovakvom obliku
javlja u Zapadnoj Njemačkoj poslije Drugog svjetskog rata.
Postoji i hibridni model, polupredsjednički sistem, koji ima elemente
i predsjedničkog i parlamentarnog modela. Mnoge istočnoevropske zemlje
su u toku 90-ih godina prihvatile ovakav hibridni sistem.
Većina ovih sistema se oformila u skorijoj prošlosti. Nasuprot tome, parlamentarni
sistem u Velikoj Britaniji korijene vuče praktično iz Srednjeg vijeka
i tradicionalno funkcioniše na način na koji i danas.
Zaključak
Kao važnu prednost parlamentarnog sistema u odnosu na ostale ističe se
da se zakoni brže i lakše donose u parlamentarnom sistemu, zato što izvršna
vlast zavisi od direktne ili indirektne podrške zakonodavne vlasti i često
uključuje članove zakonodavnog tijela. S druge strane, u predsjedničkom
sistemu izvršna vlast se bira nezavisno od zakonodavne. Ako su izvršna
i zakonodavna vlast iz različitih političkih opcija, tada se može pojaviti
pat situacija.
Izvršna vlast u okviru predsjedničkog sistema nekad nije u mogućnosti
provesti svoj program. S druge srane, član izvršne vlasti u bilo kom sistemu
se bira na osnovu programa njegove političke partije, tako da je prema
ovome volja naroda bolje institucionlizovana u parlamentranom sistemu.
U unipersonalom predsjedničkom sistemu, sva izvršna vlast je koncentrisana
u jednoj osobi - predsjedniku. U parlamentarnom sistemu postoji relativno
ujednačena raspodjela moći. Premijer rijetko pretenduje na onako visok
značaj kao što je predsjednik, i otud težnja da se fokus stavi na glasanje
za partiju i njene političke ideje, a ne na konkretne osobe.
Neki autori hvale parlamentarni sistem zbog stvaranja ozbiljnih rasprava;
jer omogućuje promjenu vlasti bez izbora; i jer je izbore moguće raspisati
bilo kada.
Urađene su i neke studije kojima je statistički pokazano da parlamentarni
sistemi rjeđe vode autoritarnom kolapsu, kao i da je nivo korupcije u
zemljama sa parlamentarnim sistemom u prosjeku niži nego u ostalim sistemima.
S druge strane, kritičari parlamentarnog sistema navode njegove brojne
nedostatke. Jedna od glavnih kritika mnogim parlamentarnim sistemima je
da se predsjednik vlade u gotovo svim slučajevima bira indirektno. U predsjedničkom
sistemu, predsjednik je obično
izabran direktno od biračkog tijela, odvojeno od zakonodavnog tijela.
Međutim, u parlamentarnom sistemu premijer je izabran od strane zakonodavnog
tijela, uglavnom iz vladajuće partije. Dakle, kandidat za predsjednika
vlade je obično poznat prije samih izbora, pa se postavlja pitanje glasa
li biračko tijelo za osobu (budućeg premijera) ili za stranku.
Takođe jedna od glavnih kritika parlamentarnim sistemima je da ne postoje
potpuno nezavisna tijela koja bi se suprotstavila i stavila veto u parlamentu,
pa prema tome ne postoji ni adekvatna kontrola izvršne vlasti. Zbog nedostatka
unutrašnje podjele moći, neki vjeruju da
u parlamentarnom sistemu izvršna vlast može imati preveliku moć i da zakonodavstvo
i sudstvo imaju malo prostora za provjeru izvršne vlasti. Međutim, većina
parlamentarnih sistema su dvodomni, sa gornjim domom koji bi trebalo da
kontroliše rad donjeg doma (iz kojeg dolazi izvršna vlast).
Postoji mogućnost zloupotrebe nepostojanje kalendara izbora. U nekim sistemima,
kao što su britanski, vladajuća stranka može raspisati izbore kada smatra
da će postići dobre rezultate, i tako izbjeći izbore u vrijeme nepopularnosti.
Dakle, ako se vrijeme izbora mudro
procijeni, u parlamentarnom sistemu partije mogu produžiti vrijeme svoje
vladavine više nego što je izvodivo u predsjedničkim sistemima.
Kritičari parlamentarizma ističu i nedostatak nezavisnih kandidata na
mjesto premijera, jer je premijer isključivo iz redova jedne (vladajuće)
političke partije, bez obzira na njegovu ličnu popularnost u narodu.
Literatura
1.Cannon, J.: The Oxford Illustrated History of the British Monarchy, University Press, Oxford, 1998.
2.Lukić, R.: Uvod u pravo, Službeni list SRJ, Beograd, 1995.
3.Savić, S.: Osnove prava, Komesgrafika, Banja Luka, 2005.
4.Internet: en.wikipedia.org/wiki/Parliament_of_the_United_Kingdom
5.Internet: en.wikipedia.org/wiki/Parliamentary_system
6.Internet: en.wikipedia.org/wiki/Westminster_system
7.Internet: www.britannica.com
8.Internet: www.bundestag.com
9.Internet: www.canadianheritage.gc.ca/progs/cpsc-ccsp/fr-rf/_01_e.cfm
10. Internet: www.carolskelton.ca/images2006/thumbs2006/HOC-123.jpg
11. Internet: www.cartage.org.lb/en/themes/GeogHist/histories/history/unitedkingdom.html
12. Internet: www.dadalos.org/kr/parteien/Grundkurs4/GB/regierungssystem.html
13. Internet: www.parliament.uk
preuzmi
seminarski rad u wordu » » »
Besplatni Seminarski Radovi