POREMEĆAJI ISHRANE U DETINJSTVU

Kada treba da se govori o nekom poremećaju vezanom za djetinjstvo i mladost, uvjek je problem od čega početi i kako predstaviti faktore koji se dinamski prepliću u zametanju jezgra problema. Može se krenuti od tijela, koje je nosilac prvih senzacija, prijatnih i neprijatnih, koje dolaze iz njega samog, kao i čulnih utisaka, koji su nastali u kontaktu sa okolinom. Ali nije naročito značajno čemu u tome dati prednost, jer beba na rođenju ne razlikuje ono što dolazi izvana od onoga što dolazi iznutra.
Danas se u pristupu normalnom i patološkom razvoju ne može zaobići interaktivnost – činjenica da dijete od rođenja zajedno sa svojom konstitucionalnom opremljenošću stupa u kontakt sa okolinom / najčešće sa majkom/ i da je kvalitet prvog iskustva uslovljen ponašanjem oba partnera u interakciji. Beba od početka, zahvaljujući biološkom programu hoće dojku, ali, kako ističe Jevremović /1998/ dojka ponekad neće bebu. Slučaj može biti i obrnut, jer imamo pasivne, inertne bebe, one koje od početka stvaraju problem majkama u njihovom pokušaju da ih nahrane, provocirajući da na scenu interaktivnosti stupe majčine anksioznosti, generisane kroz njena vlastita iskustva interaktivnosti u razvojnoj istoriji.

Nijedan odnos ne kreće od početka, te zato, majka, koliko god da je u kontaktu sa svojom realnom bebom, ona je kroz nju u kontaktu i sa doživljenim iskustvima sa značajnim osobama, koja ponavlja kroz svoju interakciju sa bebom. Selma Frajberg /Fraiberg,1980/ metaforično ističe da je dječja soba ispunjena duhovima prošlosti njihovih roditelja.
Najznačajnija preokupacija roditelja, prvenstveno majke, od početne interakcije sa bebom jeste preokupacija sa hranjenjem i procjenom da li je beba dovoljno sita. Prvi odgovor na finese u interakciji, koje majka često ne prepoznaje, a koje mogu biti opterećujuće, beba daje u vidu odnosa prema hrani.
Odbijanje hrane, sporo sisanje, povraćanje na samom početku ekstrauterne egzistencije, najčešće su i prvo ogledalo kvaliteta interaktivnosti, kome doprinosi konstitucija bebe sa jedne strane i majčina ličnost sa druge. Iako su zbog uvažavanja konstitucionalnih razlika na rođenju majke danas u izvjesnoj mjeri rehabilitovane što se tiče odgovornosti za nastanak psihopatoloških manifestacija kod bebe, ipak, ostaje činjenica da majka koja ima senzibilitet za stvarne karakteristike djeteta uspijeva da da se angažuje u skladu sa bebinim ritmom, da gleda svoju bebu «pogledom iz kolevkei da ne nameće standarde koji su uspostavljeni, češće kod obrazovanih majki, kroz čitanje literature o broju potrebnih obroka i količini i sastavu hranljivih materija.Nijedna majka ne odgaja prosječnu bebu, opisanu u knjigama, nego konkretnu, svoju bebu. Hrani se i emocijama, koje su suštinske, a o čemu govore opširna istraživanja Špica /Spitz,1946,1952,1965./, Bolbija i drugih. Lišavajuća i nametljiva majka podjednako štete interakciji, s tim što ovu drugu često teže prepoznajemo zbog manifestne brižnosti prema svome djetetu. Hraniti bebu, za ove vrste majki, često nesvjesno znači hraniti sebe samu, svoj narcizam, svoje savršenstvo koje treba biti prepoznato u vidu savršenog djeteta koje će odgojiti.Upravo u ovim najranijim, ali i nešto kasnijim interakcijama javljaju se zameci poremećaja ishrane, koji se mogu ispoljiti i u ranom dojenačkom uzrastu i u adolescenciji ili nešto kasnije u životu. Iako se javljaju i kasnije, poremećaji ishrane su specifikum djetinjstva i mladosti.

Anoreksija novorođenčeta najčešće je primarno konstitucionalne prirode, ali se održava i produbljuje sa majčinom zabrinutošću i anksioznošću, sa njenim pokušajem da po svaku cijenu nahrani bebu i to u količini koju ona procjenjuje prikladnom. Takva interakcija brzo će učiniti hranjenje mučnim za oba partnera u dijadi, a može se pojaviti i povraćanje, poremećaj spavanja, opšta razdražljivost.
Ako je majka senzibilna, ako ima osetljivosti za svoju bebu, za njene temperamentalne karakteristike, za eventualnu primarno sniženu toleranciju na stimulaciju, ona će moći zajedno sa bebom da strpljivo slijedi njen ritam i da ne ubacuje u nju svoje uznemiravajuće anksioznosti. Sa nekim bebama prosječno obdarena majka teško se usklađuje, jer one traže posebnu senzitivnost i otkrivanje specifičnih kanala komunikacije. Problemi sa hranjenjem koji su u startu prisutni, a vezani su za konstituciju bebe često su provokacija za brojne unutrašnje konflikte majke, koji su instalirani tokom njenog infantilnog razvoja, a koji ulaze u interaktivni prostor stvarajući cirkulus viciozus.Upravo su problemi sa hranjenjem u najranijem uzrastu i podstakli ideju da se kod novorođenčeta pedijatar bavi interakcijom, a ne samom bebom, jer, kako je Vinikot rekao, ne postoji takva stvar kao što je beba, jer se ona ne može posmatrati izvan interakcije sa majkom.
Pedijatri, pedopsihijatri i psiholozi danas u svijetu rade zajedno u timu i obučavaju se za rane intervencije kod ovih problema, pri čemu se ispituju doprinosi majke interakciji i, budući da u u ovom slučaju majke visoko motivisane za otklanjanje simptoma kod bebe, čersto su dovoljna 2-3 razgovora da se otkrije nesvjesna režija, koju je majka napravila, doprinoseći stvaranju simptoma. Ovdje treba imati na umu da nije problem samo u tome što beba neće dobijati na težini i somatski napredovati, što je svakako bitan aspekt problema, nego što će, u slučaju ranog nesklada u odnosu, prva iskustva deponovana u unutarpsihičkom prostoru o sebi i svijetu oko sebe biti bolna i kao takva će predstavljati lošu osnovu za dalji emocionalni razvoj. Pribjegavanje povraćanju kod psihološki nediferenciranog organizma može biti jedini način da se oslobodi ovih unutrašnjih bolnih sadržaja.
Infantilna kolika su problemi koji su pedijatrima dobro poznati i zbog kojih uznemirene majke često posjećuju njihove ordinacije, nemoćne raznolikim načinima tješenja. Pedijatri takođe znaju razne organske etiološke hipoteze o nastanku grčeva /intestinalna hipertonija, koja se u principu smanjuje do kraja trećeg mjeseca ali ne i najefikasniji način da u ovom slučaju pomognu. Majke, pak, često panično hrane djecu, pokušavajući da ih umire, što ponekad privremeno i uspijevaju, ali se bolni grčevu ubrzo još više intenziviraju.

Najveću korist, dakle u ovom slučaju predstavlja smiren i ohrabrujući stav pedijatra, koji će pomoći u redukovanju majčine anksioznosti i savjet da se beba u takvom slučaju pokuša umiriti cuclom-varalicom, umjesto mlijekom, što može pomoći djelimičnom odvođenju i rasterećenju napetosti i umirivanju oba partnera u dijadi, te konačno, strpljivijem čekanju majke da grčevi spontano prestanu.

Mericizam je takođe vezan za infantilni period, prve dvije godine života, a zabilježeni su slučajevi pojave mericizma i nakon tri nedjelje od rođenja. Radi se o poremećaju koji se ispoljava u vidu vraćanja i prežvakavanja hrane. Ako su u pitanju male količine hrane, najčešće prolazi bez posledica, ali ako se javlja učestalo i ako se radi o većim količinama hrane, može dovesti do pothranjenosti i određenih biohemijskih komplikacija. I ovaj poremećaj često u osnovi ima neki organski problem /dilatacija donjeg djela jednjaka, pilorospazam, dilatacija želuca ali opet kada govorimo o bebi kao nteraktivnom biću koje se stalno kreće kroz svoj interaktivni prostor, onda moramo računati da, čak i kada se radi o somatskoj predusretljivosti za pojavu ove vrste poremećaja, interakcija mu daje dodatnu dimenziju. Organski problemi ipak se ne nalaze kod brojne djece sa mericizmom, što stvara osnov da se vjeruje, da ovaj problem može biti isključivo uslovljen emocionalnim činiocima. Sam položaj djeteta dok ruminira hranu i utisak da je za to vrijeme apsorbovano tom radnjom sa sniženom reaktivnošću prema okolini, upućuje na to da dijete u ruminaciji nalazi izvjesnu vrstu zadovoljstva i da mu to može pomoći u smanjenju napetosti, poslu, koji majka nije uspjela da uspješno obavi.
Opisani su slučajevi mericizma kombinovanog sa drugim psihosomatskim poremećajima pri čemu je opet, prolongirana opservacija pokazala da dijete nema odgovarajuću figuru sa kojom je uspostavilo rani emocionalni odnos, da pokazuje sklonost nediskriminativnom kačenju za bilo koju osobu, koja mu se nađe u vidokrugu, što opet ukazuje da problem mericizma treba ponekad posmatrati u kontekstu defekta u ranoj interakciji, ili pak u kontekstu izlaganja separacijama, koje su za dijete vrlo bolne, posebno između 6 mjeseci i 4 godine.
Mericizam, dakle može predstavljati otkriveni način samotješenja u nedostatku odgovarajuće afektivne vezanosti pri čemu tjelesno zadovoljstvo koje se na ovaj način postiže ima sličnosti sa infantilnom masturbacijom, koja je takođe često rezultat emocionalnog napuštanja i odbacivanja – ono što ne nudi majka, a djetetu je nužno, biva nadoknađeno okretanjem vlastitom tijelu preko koga se odašilje napetost.
U slučaju mericizma, hrana koja se ruminira može biti u funkciji prelaznog objekta – objekta koji fantazijski pomaže da se prevladaju bolna osjećanja i separaciona anksioznost.

Pika /pica/ je takođe jedan oblik poremećaja u hranjenju kada dijete oralno poseže za nejestivim stvarima. Sam pojam koji u prevodu znači «svraka» ukazuje da dijete može «zobati» mnogbrojne nejestive stvari – tapete, kreč, papir, krpice, bubice, zemlju, lišće i sl. Istraživanja, koje navodi Milosavljević /op.cit/ pokazuju da su mnoge majke djece sa pikom takođe imale ovaj poremećaj.
Majke pokazuju sklonost depresivnosti, bulimičnosti, često su manifestno ili latentno odbacujuće. Takođe su sklone da kao zamjenu za ljubav djeci nude hranu, tako da se djeca fiksiraju za oralni kanal rasterećenja napetosti. Navedena istraživanja takođe pokazuju da se kod znatnog broja odraslih alkoholičara, ovisnika o drogi i bulimičara, u anamnezama nailazi na sklonost piki u djetinjstvu. Neka neurološka istraživanja pokazuju češću pojavu pike kod djece sa izvjesnim neurološkim deficitom, praćenim specifičnim potrebama ove djece, kojima najčešće prosječno senzibilna majka nije u stanju da udovolji. Problem u interaktivnom prostoru koji se tako stvara iniciran je problemom djeteta, ali i nedostatkom specifičnog senzibiliteta od strane majke.
Postoje i hipoteze o izvjesnom, specifičnom nutricionom nedostatku kod djece sa pikom /nedostatak nekih minerala/, što potvrđuju i neka iskustva pedijatara iz prakse. Ostaje u tom slučaju problem, zašto sva djeca sa istim nutricionim nedostatkom ne pribjegavaju piki, što hipoteze o psihološkoj pozadini čini ubjedljivijim. Naravno, pod pikom nećemo podrazumijevati svako unošenje nejestivih stvari u usta, posebno na ranijem uzrastu kada dijete još nije u stanju da napravi diskriminaciju između jestivog i nejestivog /posebno u prvoj godini/ i kada su usta ključni organ i za pružanje zadovoljstva i za istraživanje okoline.
Na ovom uzrastu, posebno na uzrastu između prve i druge godine može se pojaviti i koprofagija, koja je najčešće prolazna i vezana je za pojavu interesovanja za izlučevine crijeva, dok su usta još uvjek najdominantniji organ istraživanja. Ako koprofagija potraje ili se javi na kasnijem uzrastu, treba razmišljati o mentalnoj retardaciji ili psihotičnom poremećaju.

Anoreksija nervoza koja se tipično javlja u preadolescenciji i adolescenciji je poremećaj na koji najčešće asociramo kada govorimo o poremećajima ishrane. Još uvjek enigmatična u nekim svojim aspektima, ona podjednako zaokuplja pažnju i ljekara različite specijalnosti i psihologa i roditelja.
Genetske, psihološke i kulturelne hipoteze ne istiskuju jedna drugu, nego se u mnogim tačkama uzajamno dopunjavaju kada treba objasniti ovaj složeni fenomen. Genetske hipoteze nalaze uporište u činjenici da se u okviru bliskih srodnika javlja više oboljelih, a kulturelne u činjenici da anoreksije nema tamo gdje se u okviru određene kulture vitkost ne smatra vrlinom. Psihološke hipoteze nalaze uporište u činjenici da se ovaj poremećaj najčešće javlja sa početkom ili tokom adolescencije, koja je psihološki složen životni period i nosi u sebi turbulenciju te niz nepredvidljivih i često neshvatljivih bihevioralnih obrazaca. Zabrinjavajući je porast ovog poremećaja u svijetu, a i kod nas se registruje porast prevalencije u poslijeratnom periodu. Kada počnemo razmišljati o psihološkim faktorima koji su u osnovi ovog poremećaja, onda uzimamo u obzir činjenicu da se znatno češće javlja kod djevojčica nego kod dječaka, što asocira na moguće probleme oko prihvatanja ženske uloge u vrijeme fizičke transformacije tijela kroz pubertetske promjene. Ipak, javlja se i kod dječaka, i u principu, kod njih ima maligniji oblik Poremećaj najčešće počinje sa intenzivnim preokupacijom tijelom i željom za postizanjem vitkosti, suzdržavanjem od hrane i dijetama. Anoreksija u svom početnom obliku ne znači gubitak apetita, koji se dugo održava i gubi se tek kada je bolest uzela maha i dovela do odredjenih somatskih komplikacija. Gubitak težine od 25% ispod minimalne za uzrast i visinu označava se kao anoreksija

Koji je ključni razvojno-psihološki problem kod anoreksije?

Terapeuti koji su se posebno bavili ovim problemom, posebno oni sa psihodinamskom orijentacijom /Bruch, Boris, Gabbard i dr./, nalaze da se razvojno uporište za nastanak ovog problema nalazi u ranom dijadnom odnosu sa majkom. Majke ovih pacijentica su uglavnom neempatijske i pojačano narcistične i ne brinu o svojim kćerkama u skladu sa njihovim potrebama, nego svoje kćerke doživljavaju kao narcističko produženje sebe samih, kao svoju desnu ruku, preko koje nastoje zadovoljiti vlastite narcističke potrebe. U takvoj situaciji dijete nije u stanju da razvije autentični self, da postane vlasnik vlastitih senzacija i gradi lažni self koji odgovara majčinskim zahtjevima, a što se manifestuje poslušnošću, kontrolom i ponašanjem kojim se udovoljava majci. Djevojčica tako postaje dobro i poslušno dijete kojim se roditelji najčešće ponose. Sa pubertetskim promjenama, djevojčica stupa u pobunu, pokušava da se oslobodi okova lažnog selfa i da afirmiše svoj autentični self.
Tijelo, koje oposreduje prva iskustva u interakciji sa majkom tako se doživljava odvojenim od ostatka selfa, kao naseljeno hostilnim majčinskim introjektima, kojih se, preko uništenja tijela, dijete nastoji osloboditi.To vjerovatno daje snagu nastojanjima ka izgladnjivanju, a iracionalnost tih nastojanja može se prepoznati kroz činjenicu da praktično nema te granice u gubitku težine koja se može dostići da bi pacijentica konačno imala
doživljaj da je ostvarila cilj. Zabilježeni su slučajevi /jedan takav primjer navela je koleginica iz Novog Sada/ kada je djevojka sa 29 kg. Poslije neznatne količine unesene hrane na koju je bila prisiljena, u bolnici zatečena u pola noći kako radi iscrpljujuće fizičke vježbe.
Kada se govori o pristupu tretmanu ovih pacijentica, svuda nailazimo na upozorenje da je tretman veoma složen. Prva tendencija terapeuta je slična onoj reakciji koju ispoljavaju roditelji, a to je, da se što prije pacijentica privoli na uzimanje hrane. Terapeuti često upadaju u zamku da ponove ponašanje roditelja, što budući da su roditelji u samom centru konflikta, često samo osnažuje otpore. Multidisciplinarni pristup tretmanu podrazumijeva uporedni somatski i psihoterapijski tretman, pri čemu je najbolje da to ne bude jedna osoba. U bolnici se preporučuje da se posebna osoba /specijalno obučena medicinska sestra/ brine o pravljenju jelovnika, što radi zajedno sa pacijenticom. Pri tome treba da razgovara o njenim osjećanjima i da pokaže da ih poštuje. Neki terapeuti preporučuju da se pacijentici kaže da će, kada popravi težinu, moći realističnije da razmišlja i da će tada vjerovatno moći i da iznese više osjećanja koja su dovela do nastanka problema . Uopšte, teško je očekivati efekte bilo kog tretmana, ako se ne uzmu u obzir tenzije i anksioznosti koje su u pozadini poremećaja i ako se one ne prorađuju u razgovoru sa pacijenticom. U bolnici je potrebno poduzeti izvjesne mjere opreza i kontrole /zaključavanje kupatila/ kako bi se preduprijedilo ponašanje, koje je čest pratilac poremećaja: izazivanje povraćanja ili izolacija radi iscrpljujućih fizičkih vježbi.
Ekspanzija bihevioralne terapije u posljednjih nekoliko decenija uslovila je porast ambicija bihevioralnih terapeuta da isprobaju svoje brojne tehnike i u tretmanu anoreksičnih pacijenata /vođenje dnevnika ishrane, potkrepljenje za dobijanje na težini isl./ Iako su zabilježeni izvjesni neposredni pozitivni efekti ovakvog tretmana, duže praćenje pokazalo je da uglavnom dolazi do recidiviranja anoreksije. Ima i pristalica grupnog tretmana, ali se pokazalo/Gabbard,1994/ da u ovom slučaju prijeti opasnost od stvaranja takmičarske atmosfere u grupi pri čemu svaka pacijentica nastoji da bude vitkija od svih drugih. U primjeni je i porodična psihoterapija, tim prije što su porodični terapeuti u ispitivanju uzroka anoreksije došli do zapažanja o nekim specifičnostima porodice anoreksičnih pacijentica.
U istraživnjima koje navodi Gabbard /1994/ pokazalo se da su u porodicama ovih pacijenata izražene slabe interindividualne granice /svaki član je upetljan u probleme svakog drugog/ kao i međugeneracijske granice. Takođe se ispostavilo da su roditelji ovih pacijentkinja najčešće nezadovoljni brakom, te se zbog nedostatka uzajamnog emocionalnog zadovoljstva, svaki od roditelja okreće budućoj anoreksičnoj djevojčici u nadi da će mu ona pribaviti nedostajuću emocionalnu hranu. Očevi ovih djevojaka su često površno brižni i podržavajući, ali uvjek napuštaju kćerku baš u onom trenutku, kada su joj najviše potrebni. Česti su razvodi među roditeljima, pa se iz toga može zaključiti da je u periodu konfliktnih odnosa među roditeljima prije razvoda, kćerka bila opterećena nastojanjima svakog roditelja da od nje iznudi podršku i kompenzaciju za loš partnerski odnos u braku. Upozoravajući su rezultati dugogodišnjeg praćenja pacijentica sa anoreksijom nervozom, a neka američka istraživanja /Gabbard,op.cit./ pokazuju da poslije dužeg praćenja / autori ne navode koji je to period/ čak 14% anoreksičnih pacijenata završava letalno, bilo zbog posljedica izgladnjivanja, bilo zbog suicida.

Bulimija nervoza često smjenjuje anoreksiju. Ova dijagnoza, prema DSM-IV, postavlja se ako do prejedanja dolazi bar tri puta nedjeljno, a ponekad dolazi i svakodnevno.U napadu bulimične epizode jednostavno se ne može zaustaviti unošenje hrane i pacijenti ponekadunose odjedamputi do 10 ooo kalorija. Poslije prejedanja javlja se napetost, depresija, osjećanje krivice, koji se dalje pokušavaju razrješiti povraćanjem ili purgacijom. Inače, neki autori o ovoj kategoriji govore kao veoma heterogenoj u pogledu psihičke strukture koja joj je u pozadini. Što se tiče nekih zajedničkih atributa ličnosti, pak, većina ističe da su u osnovi slab ego i nedostatak kontrole impulsa, te difuzija identiteta kakva se sreće kod graničnih poremećaja ličnosti. Ponekad bulimija počinje poslije raskida emocionalne veze ili neke druge vrste napuštanja, poslije razvoda roditelja ili poslije smrti bliske osobe. To daje povoda da se vjeruje da u osnovi bulimije leži separaciona problematika. Za razliku od anoreksije kod koje se kroz simptom pokušavaju protjerati hostilni majčinski introjekti, kod bulimije se kroz simptom simbolično pokušava spojiti sa dobrim objektom, koji je reprezentovan kroz hranu. Međutim, ovo nije baš jednostavna formula u nastanku i održavanju simptoma. Naime, ima se utisak da su veoma arhaični mehanizmi uključeni u ovaj simptom i da ponekad podsjećaju na mehanizme u manično-depresivnoj psihozi, ili pak one kod granične organizacije gdje se smjenjuju podvojene loše i dobre predstave o sebi i objektu sa pratećim podvojenim osjećanjima. Tako bismo u bulimičnom aktu imali ispoljen jedan sadistički odnos prema objektu koji je reprezentovan hranom, koja se najprije sadistički razara, a zatim inkorporira, da bi kroz eliminaciju ponovo bilo ispoljeno nastojanje da se oslobodi od ovog objekta.
Mehanizmi su očito vrlo arhaični, što upozorava na teškoće u prisupu tretmanu. Praćenje evolucije bulimičnog poremećaja pokazuje da znatan broj pacijenata izvršava suicid, mnogobrojni su oni koji završavaju teškim somatskim komplikacijama, a pokazala se takođe visoka korelacija između sklonosti bulimiji i sklonosti ka alkoholizmu i drugim toksikomanijama.Terapeuti koji su psihodinamskiorijentisani drže se principa da su ključni problem dominacija loših internalizovanih objekata i tretiraju ove pacijente na način koji je uobičajen za granični poremećaj ličnosti.
Bihevioralni postupci u principu daju kratkotrajne i prolazne efekte. Ponekad bulimija evoluira u toksikomaniju. Problemi poremećaja ishrane, posebno anoreksija i bulimija u mladosti zahtjevaju dugotrajan i strpljiv tretman sa multidisciplinarnim timom.

Na početku navedeni poremećaji, koji se javljaju kod novorođenčeta i malog djeteta, zahtijevaju ranu intervenciju preko majke, kako bi se problemi u interakciji razrješili i otklonili faktori koji uslovljavaju poremećaj. Rana intervencija ne samo da pomaže u uklanjanju simptoma, nego, takođe, predupređuje brojne druge moguće poremećaje, čije jezgro nastaje u ranom interaktivnom prostoru bebe. Ponekad majke, ipak, nisu odgovorne, naročito kada se radi o snažnim traumama koje dijete može doživjeti pri odvajanju od majke, npr. tokom vlastite bolesti, kada biva podvrgnuto hospitalizaciji. Separacija na ranom uzrastu, posebno između 6 mjeseci i 4 godine ima pogubne efekte po razvoj ličnosti djeteta. Ne bi smjelo biti opravdanja da se na ovom uzrastu uz dijete ne hospitalizuje i majka. Ako to nije moguće /npr. Majka ima još jednu bebu ili je i sama hospitalizovana u drugu bolnicu zbog bolesti i sl./treba omogućiti češće posjete, omogućiti da djete donese vlastite igračke u bolnicu, voditi računa da pri organizaciji službe na pedijatrijskim odjeljenjima bude što manje smjenjivanja novog osoblja, organizovati po mogućnosti i terapiju igrom kroz koju dijete može na aktivan način da prorađuje svoju separacionu anksioznost.
Institucionalizovana djeca su problem za sebe, te iako je danas udomovima za djecu bez roditelja drugačija situacija, pojava hospitalizma, koji je opisao Špic /Spitz,1946/ još uvjek se može registrovati. U sklopu šireg entiteta obuhvaćenog ovim nazivom, koji uključuje generalno psihofizičko propadanje, uobičajen je gubitak apetita, povraćanje i gubitak težine sa mogućim i smrtnim ishodom.

PROCITAJ / PREUZMI I DRUGE SEMINARSKE RADOVE IZ OBLASTI:

ASTRONOMIJA | BANKARSTVO I MONETARNA EKONOMIJA | BIOLOGIJA | EKONOMIJA | ELEKTRONIKA | ELEKTRONSKO POSLOVANJE | EKOLOGIJA - EKOLOŠKI MENADŽMENT | FILOZOFIJA | FINANSIJE |  FINANSIJSKA TRŽIŠTA I BERZANSKI    MENADŽMENT | FINANSIJSKI MENADŽMENT | FISKALNA EKONOMIJA | FIZIKA | GEOGRAFIJA | INFORMACIONI SISTEMI | INFORMATIKA | INTERNET - WEB | ISTORIJA | JAVNE FINANSIJE | KOMUNIKOLOGIJA - KOMUNIKACIJE | KRIMINOLOGIJA | KNJIŽEVNOST I JEZIK | LOGISTIKA | LOGOPEDIJA | LJUDSKI RESURSI | MAKROEKONOMIJA | MARKETING | MATEMATIKA | MEDICINA | MEDJUNARODNA EKONOMIJA | MENADŽMENT | MIKROEKONOMIJA | MULTIMEDIJA | ODNOSI SA JAVNOŠCU |  OPERATIVNI I STRATEGIJSKI    MENADŽMENT | OSNOVI MENADŽMENTA | OSNOVI EKONOMIJE | OSIGURANJE | PARAPSIHOLOGIJA | PEDAGOGIJA | POLITICKE NAUKE | POLJOPRIVREDA | POSLOVNA EKONOMIJA | POSLOVNA ETIKA | PRAVO | PRAVO EVROPSKE UNIJE | PREDUZETNIŠTVO | PRIVREDNI SISTEMI | PROIZVODNI I USLUŽNI MENADŽMENT | PROGRAMIRANJE | PSIHOLOGIJA | PSIHIJATRIJA / PSIHOPATOLOGIJA | RACUNOVODSTVO | RELIGIJA | SOCIOLOGIJA |  SPOLJNOTRGOVINSKO I DEVIZNO POSLOVANJE | SPORT - MENADŽMENT U SPORTU | STATISTIKA | TEHNOLOŠKI SISTEMI | TURIZMOLOGIJA | UPRAVLJANJE KVALITETOM | UPRAVLJANJE PROMENAMA | VETERINA | ŽURNALISTIKA - NOVINARSTVO

preuzmi seminarski rad u wordu » » » 

Besplatni Seminarski Radovi

SEMINARSKI RAD