SHVATANJE EGZISTENCIJE KOD KJERKEGORA | SEMINARSKI RAD IZ FILOZOFIJE

Seren Kjerkegor, danski filozof, teolog i pjesnik, jedan je od osnivača egzistencijalističke filozofije i najvećih mislilaca 19. vijeka. Veliki kritičar sistematizovane racionalističke misli, posebno hegelizma, ali i formalnih običaja crkve, bio je u mnogim stvarima i razmišljanjima daleko isrped svog vremena. Nažalost, kao i mnogi veliki umovi, Kjerkegor biva shvaćen i cijenjen tek nakon smrti.
Prema porodičnom mitu, Serenov otac Mihael, u mladosti je bio siromašni pomoćnik na seoskoj farmi, pa je zbog teškog života prokleo Boga. Od trenutka kada se preselio u Kopenhagen i posvetio trgovini vunom, stalno je napredovao i ubrzo je postao bogat. Ipak, progonila ga je misao da je napravio starozavjetni grijeh i da Bog zbog toga kažnjava cijelu porodicu. Stoga je djecu vaspitavao u duhu vjerskog fanatizma. Seren je od oca naslijedio depresivnost, snažan osjećaj krivice, strah od prokletstva porodice, ali i nevjerovatnu oštrinu uma i sposobnost kreativne imaginacije.
Drugi mit vezan je za Serenovu majku, koja je bila druga žena njegovog oca, sa kojom se ovaj vjenčao godinu dana nakon smrti prve žene. Nakon četiri mjeseca dobili su prvo dijete, što je po religijskom moralu – grijeh. Mihael Kjerkegor je nakon niza tragičnih smrti u porodici zaključio da je to božja kazna zbog počinjenog grijeha i da ni jedno njegovo dijete neće preživjeti Hristove godine (33). Uvjeren da ni on neće preživjeti ove godine, Seren se sasvim ozbiljno posvetio pisanju.
Jedan od prelomnih događaja u njegovom životu zbio se 1840., kada se vjerio sa mladom bogatašicom Reginom Olsen. Međutim, svakim novim danom hvatao ga je sve veći strah da nije odgovarajuća osoba za svoju ženu. Naime, oduvijek je bio slabog zdravlja, što ga je samo dodatno uvjeravalo da će se ispuniti porodična kletva. Ova ljubavna drama duboko je uticala na Kjerkegora, tako da se razmišljanja podstaknuta njihovim odnosom reflektuju u gotovo svim njegovim djelima.
Seren je vodio prilično statičan život, rijetko napuštajući rodni grad. Tokom života samo je pet puta putovao u inostranstvo: četiri puta u Berlin i jednom u Švedsku.
Nakon boravka u Berlinu, gdje je slušao predavanja Šelinga, koja su ga ubrzo razočarala, počinje razdoblje stvaralačke euforije, koje traje od 1843. do 1846, odnosno do godine u kojoj je Kjerkegor očekivao svoju smrt. Tokom devet godina koje su uslijedile nakon datuma očekivane smrti napisao je samo tri knjige. Na samrtnoj postelji je završio pisanje „Dnevnika“, koji je imao čak 2845 strana. Posljednje dane proveo je u bolnici u kojoj je umro 11. novembra 1855. godine.
Njegovo stvaralaštvo više je vezano uz njegov privatan život nego što je to slučaj kod većine drugih pisaca.
„Jedna od vodećih misli koja ga vodi k žestokoj kritici hegelijanizma je taj da su u spomenutom svakodnevni način života bitno razlikuje od apstraktnog načina mišljenja. Kritika se sastoji u tome kako život i rad filozofa protuslove jedno drugome. Kierkegaard ovu kritiku utemeljuje na grčkoj tradiciji koja kaže da suditi filozofa treba prema njegovom životu ne jednostrano prema intelektualnim artefaktima.“
Hrišćanski ideal, prema Kjerkegoru, još je stroži s obzirom da je totalitet individualne egzistencije Ja artefakt na temelju kojeg je svako označen od boga. Stoga treba usmjeriti pažnju na cjelokupan život, a ne samo na jedan njegov dio, kao što je posao.

EGZISTENCIJALIZAM

Kjerkegor je smatrao da se pred pojedinca postavljaju pitanja koja nijesu riješena u prethodnoj filozofiji i koja se u okviru filozofskih sistema, kakav je na primjer Hegelov, ni ne mogu riješiti.
Recimo da je tačno da se istorija svijeta može dešifrovati kao napredak duha ka vlastitoj suštini ili da su moći pojedinca u pogledu saznanja baš onakve kakve ih je odredio Kant - da li se u tim znanjima nalaze odgovori na pitanja šta određeni pojedinac da uradi sa svojim životom: na primjer, da li da izabere ovaj ili onaj poziv, da li da se nada spasenju na onom svijetu ili ne, da li da se vjenča sa ovom ili onom osobom? Odgovori na ovakva pitanja možda su najznačajniji za pojedinca, pa ipak opšta znanja koja važe za svu prirodu ili sve ljude ne nude te odgovore. Oni se kriju u samom pojedincu koji je nesvodiv na opšte karakteristike čovjeka ili vremena u kojem egzistira.
U predgovoru Kjerkegorove knjige "Bolest na smrt" Mirko Zurovac je napisao: "Svi ne znaju šta je konkretno, jednokratno, neponovljivo, vlastito ja, jer očajnik često nije svestan svoga očajanja, što mu uopšte ne smeta da mudro računa, da gomila novac, da bude pažljiv otac porodice, da se bavi svetovnim stvarima, itd, itd... Kaže se da čovek, za razliku od svih drugih bića, egzistira. Da čovek egzistira znači da je u istini svog vlastitog rasula, jer se neprestano nadilazi i transcendira prema onome što još nije, a što bi mogao biti. To je uvek odnos prema bogu.“
Za Kjerkegora čovjek je takođe duh, ali samo utoliko ukoliko je svoj, vlastit. Postati svoj, vlastit, samosvojan, za Kjerkegora znači postati konkretan. Duh za Kjerkegora nije, kao za Hegela, apstraktan svjetsko-istorijski duh, nego je uvijek konkretan, egzistirajući i misleći, pa određenje duha nije ništa drugo do određenje konkretnog čoveka i egzistencije. Smatrao je da svi sistemi negiraju pojedinca. Na primer, za Hegela je čovjek značajan kao Ideja, a beznačajan kao privremeno biće, odnosno nijesu mu bitni lični, egzistencijalni strahovi. Kjerkegor je govorio da ne umire „opšti čovek" koji je dio sistema, već umirem individua i niko drugi ne može doživeti njeno iskustvo u suočavanju sa smrću.
„Egzistencija je satkana od nesvodivih, individuiranih i neponovljivih momenata, koji ne mogu istrpjeti nikakvo spekulativno uopštavanje. Egzistencija je neponovljiva, posebna i neposredno data. Ona u sebi nikada ne može pribrati jedinstvo svojih antitetičkih momenata, tako da mora biti uvijek data u svojoj „rastrzanosti", „podvojenosti", „neizvjesnosti" i „potresenosti", dakle, kao nešto apsolutno pojedinačno, (što može biti shvaćeno samo u toj svojoj bitnoj pojedinačnosti). Pojedinačnost je potpuno neprobojna za bilo koji uopštavajući i reflektirajući misaoni stav. Utoliko, objektivna, opita istina egzistencije nije moguća. Istina je moguća samo kao subjektivna, kao tumačenje egzistencije iz sebe same, u kojemu tumačenju raspoložive kategorije mogu biti samo kategorije „subjektivnog", „mogućeg" i „posebnog", o kojima se odluka može polagati samo iz posebnosti subjektivnog, rekli bismo: iz apsolutnog tautoloskog vrtloga subjektivnoga. Kjerkegor se nije osobito osjećao obaveznim pred Hegelovom analizom osjetilne izvjesnosti iz , „Fenomenologije duha", koja ukazuje na samu prirodu svijesti, kao njezino vlastito imanentno prevladavanje pojedinačnosti vlastitim sintetičkim karakterom opštosti. Uostalom, na to je upozorio još sokratovac Slilpo.“
Kjerkegor je vjerovao da svaki pojedinac mora biti svjestan odgovornosti pred izborima koje u životu čini, jer sebe izgrađuje i određuje upravo tim izborima. Oni ne smiju biti pod uticajem univerzalnih, objektivnih standarda, već subjektivnih, što će kasnije postati suština egzistencijalističke misli.
„Pesimizam poimanja ljudske egzistencije dobija svoju kategoričnu formulaciju i osnovu u filosofiji egzistencijalizma. Ako se zagledamo u ambis egzistencijalizma, postaje jasno da što naš pogled dublje dopire, sve više nestaje svetlosti i ostajemo nemi pred tamom neizvesnosti koja nas dole čeka. Ljudska egzistencija posmatrana unutar metafizike egzistencijalizma, nalazi se u istoj situaciji. Ona je tu, niko ne može poreći njeno postojanje, ali se ne može sa sigurnošću znati zašto je tu. Na smisao ljudske egzistencije, egzistencijalizam ne može dati adekvatan odgovor jer i sam nemo posmatra u tamu ambisa sopstvenog redukcionizma i materijalizma, ne ostaje mu mnogo prostora za pronalaženje odgovora na pitanje smisla. Zaključak koji je primoran da donese, ostaje tragičan kao i put kojim je došao do njega. Čovek ostaje usamljen, jedini svestan sopstvenog besmisla, nastavljajući da proživljava apsurd sopstvene egzistencije.“
Važno je napomenuti da se Kjerkegorova filozofska misao može razumjeti jedino čitanjem svih njegovih djela, jer su sva ona dio složene filozofske šeme, koju je isplanirao još na početku. On je smatrao da je ljudima sve predstavljeno pojednostavljeno: novine im prezentuju već pripremljena mišljenja, popularna kultura nudi već spremljene vrijednosti, a filozofske škole vlastite teze kao neprikosnovene istine.
„Kjerkegorova dela u velikoj meri odudaraju od naučnih i filozofskih traktata njegovog doba; u njima se ne nalaze "objektivni sadržaji" o nekoj apstraktnoj ličnosti, već subjektivni svijet samog filozofa osvetljen kroz prizmu lične patnje. Ovo subjektivno viđenje sveta bitno odudara od opisa sveta koji nalazimo u delima njegovih savremenika; svoju filozofiju on naziva egzistencijalnom jer polazi od toga da je neophodno misliti da bi se živelo a ne živeti da bi se mislilo. Kategorije života, straha, krivice, izbora, patnje, smrti, nalazeći se dotad na periferiji filozofskog mišljenja, postale su centralne teme Kjerkegorove filozofije.“
Takođe je poznata i Kjerkegorova „metoda indirektne komunikacije“. Čitalac je bio prisiljen da preuzme ličnu odgovornost za znanje gdje stoji u odnosu na etička, egzistencijalna i religijska pitanja postavljena u samom tekstu. „Metoda indirektne komunikacije“ se sastojala od suočavanja čitaoca sa protivrječnostima. Pomoću pseudonima, uvoda, postskriptuma, međufaza, preliminarnih izvoda, ponavljanja, ironije i drugih sredstva podrivao je i zamagljivao namjere autora. Tako se ni jedna „istina" prezentovana u tekstu, ne može prosto naučiti napamet ili prihvatiti „objektivno". Umjesto toga, tekst predstavlja uglačanu površinu koja čitaoca suočava sa sopstvenim odrazom. Način na koji će čitalac prići tekstu, razumjeti ga i o njemu prosuditi, zavisiće više od čitaoca nego od teksta.
„Temelj vlastitog stanovišta Kjerkegor nastoji izgraditi s pozicije jednog radikaliziranog individualizma, s pozicije potpuno pojedinačnog posmatranja pojedinačtnosti, potpunog otpadanja onoga individualnog od onoga supstancijalnog. s jednim razumskim programatskim zahtjevom da se to individuirano posmatra u apsolutizaciji takvoga otpadanja, bez razmatranja mogućnosti njegovog povratka u supstancijalno. Kada se u filozofiji postavi takav zahtjev, on je u apsolutnoj opreci s biti filozofije (kako je ona u svojoj najboljoj tradiciji bila razumijevana te kako je u vlastitom samorazumijevanju kulminirala u Hegelovom filozofskom sistemu). Potpuno svjestan te opreke, koja se kao opreka ne može održati, pa se onaj ko je postavlja mora odreci ili filozofije ili vlastitog programatskog zahtjeva. Kjerkegor dolazi na sami rub medija filozofije kao filozofije, te ga i prekoračuje. Rub i njegovo prekoračenje jesu mišljenje pojedinačnog u njegovoj pojedinačnosti kao svom bitnom načinu! Zbog toga Kjerkegor i neće da bude filozof, jer se na takvoj postavci odista ne može filozofirati. Vrlo je dobro to razumio i Hajdeger, jer odbacuje mogućnost da se o Kjerkegoru uopšte govori kao o filozofu. S druge strane, Kjerkegor je vjesnik filozofije egzistencije, tako da će se njegovi misaoni podsticaji uobličiti u nekoliko značajnih egzistencijalističkih filozofskih koncepcija u 20. vijeku.”
Kjerkegorovo mišljenje je najočitiji antipod Hegelove filozofije, koji se uopšte pojavio u posthegelijanskoj filozofiji. Njego¬vo je mišljenje u znaku potpunog odbijanja Hegelovog „racionalizma", uopšte, svake spekulativne i apstraktne filozofije, sistemskih misaonih konstrukcija, naučne objektivnosti, pojmovnosti i kao takve; po njegovom sudu sva ta aparatura medija pojmovnosti ne može dokučiti ono pojedinačno u njegovoj pojedinačnosti i trenutačnosti. On pred filozofsko mišljenje postavlja potpuno novi zahtjev: da osvijetli pojedinačni egzistentni život izolovanog pojedinca u njegovim elementarno raspoloživim životnim situacijama.
Kritika vremena kao i epohe u kojoj živi, približava Kjerkegora Šopenhaueru i nagoveštava Ničea, a sa njim i svu problematiku "filozofije krize". Nezadovoljan reformizmom kao i revolucionarnošću njegovog doba, koji su sve pretvarali u politiku a politiku u poprište sukoba politikanata, smatrajući da je revolucija iz 1848. katastrofa koja prijeti da društveni potresi postanu stalno stanje stvari, Kjerkegor je smatrao da je jedini izlaz u okretanju čovekovim duhovno-moralnim problemima.
„Nemoralnost, koja je postala vladajuća, posledica je odricanja individuuma od sebe samog i potpadanja pod vlast spoljašnjeg (društvo, klasa, crkva); sve to dešava se u vreme kad filozofija govori o beskonačnom, večnom i apsolutnom i zastupa jedan pogled na svet sa stanovišta apsoluta; on smatra da je savremena filozofija, pre svega Hegelova, i najodgovornija za situaciju koja je nastala. Kjerkegor stoga kritikuje vladajući "panfilozofizam" po kojem je filozofija najviša mudrost kulture, izraz objektivnog uma i umnosti istorije; običan čovek, ophrvan brigama i patnjama, nema šta da očekuje od takve filozofije; ovo podrazumeva i kritiku "panracionalizma", pa tako i "panlogizma", koji je samo rezultat Hegelove "religije uma". Sve to povlači za sobom kritiku nauke i naučnosti, ideala objektivnosti i sistematičnosti...“
Antietika života i mišljenja po Kjerkegoru neotklonjiva je i neprebolna. Hegelijanska sinteza nije moguća, jer je napetost suprotnosti stalna.
„Ma koliko se sintetičkim konstruktivizmom nastojalo domisliti jedinstvo suprotnosti, ono ostaje samo pusta želja, jer nas svugdje dočekuje suprotnost mišljenja i egzistencije, opštega i pojedinačnoga, stvarnosti i ideala, vremenitosti; vječnosti, znanja i vjere, svijeta i boga itd. Staviše, Kjenkegora ne može zadovoljiti ni Sesingovo upozorenje da spekulativni uvidi simplificiraju, skraćuju i osiromašuju izvornu antitetiku egzistencije, koja je ,po Kjerkegoru u stalnoj promjeni osobene „situacije" (koja predstavlja dramatičnu suprotnost trenutka i cjeline života, koja se ne da nikada otkloniti). U takvoj paradoksalnoj i dualističkoj strukturi egzistencije, njezina je osnovna činjenica strah. On je doticanje onoga vječno podvojenoga, lebdenje izvan nekog čvrstog bitkovnog i životnog jezgra (izvan esencije), što određuje karakter života ne kao postojanje, nego kao egzisteciju (eoc-sistere = biti izvan", tj. ne biti supstancijalan u smisli nečega postojećeg, nego u odnošenju prema vlastitoj individualnoj biti imati raspoloživu „supstanciju" osnovnog životnog raspoloženja). Određenost života, dakle, dolazi iz straha i „bolesti na smrt" (tj. fatuma konačnosti ljudske egzistencije) kao osnovnih doživljenih činjenica života.“
Zadatak filozofije morao bi, po mišljenju Kjerkegora, biti u tome da odgovori na pitanje kako treba da se živi i šta čovjek treba da čini. Ćutanje filozofije o ovim problemima najveći je argument protiv nje same. Ako je ranije filozofija i pridavala značaj čovekovom Ja i čak ga stavljala u središte svojih interesovanja, osnovni nedostatak sveg dotadašnjeg subjektivizma, individualizma i transcendentalizma bio je u tome što se uvijek radilo o iskonstruisanom Ja koje je bilo daleko od realnog, istinskog života. Zadatak nove filozofije je da se u svom istraživanju ne ograniči na oblast racionalno saznatljivog. Ja kao središte filozofije podrazumijeva realnog čovjeka sa svim njegovim nadama, strahovima i izborima. Ako je riječ o istini to mora biti takva istina za koju je čovek spreman da strada i da se žrtvuje. Pojam egzistencija koji se javlja u Kjerkegorovoj filozofiji biće jedan od centralnih pojmova filozofije 20. vijeka.
„Pitanja koja Kjerkegor postavlja: gde sam ja? ko sam ja? šta je to svet? kako sam u njega dospeo? treba li prihvati svet kakav on jeste? zašto ja treba uopšte da se interesujem za realnost? – sva ta pitanja bila su strana samouverenom Ja klasične filozofije, ali su postala opšte mesto filozofije narednog stoleća. Kako je tragizam čovekovog Ja posledica različitih okolnosti: otuđenosti Ja u realnom svetu, nastojanja da se Ja sagleda kroz Ti, kroz druge ljude i njihovu apstraktnu suštinu, težnja čovekova da odredi svoje Ja, svoje jedinstveno i neponovljivo Ja, jeste dug proces ispunjen odgovornošću i povezan sa tragičnim preživljavanjima.“
Filozofija Kjerkegora je splet egzistencijalnih, etičkih, religioznih i umjetničko-estetskih momenata. On piše, pod pseudonimima i to mu omogućava da zadrţi kritičku, ironičnu distancu u odnosu na događaje i savremenike. Sva njegova filozofija možda svoj najreprezentativniji oblik ima u djelu „Ili-ili“ koje već svojim naslovom više no jasno ocrtava egzistencijalnu situaciju u kojoj se jedinka nalazi.
Pitanje s kojim Kjerkegor započinje jeste: kako ja kao egzistirajući subjekt dolazim u odnos prema Bogu? Stoga najprije treba shvatiti konkretne egzistencijalne uslove pojedinca, odnosno razumjeti samoga sebe u egzistenciji. Ali, baš je to, prema Kjerkegoru, filozofija njemačkog idealizma (osobito Hegel) protjerala iz svog mišljenja i tako stvorila tip „apstraktnog mislioca“ što Kjerkegor oštro kritikuje. Budući da je i apstraktni mislilac još uvijek konkretna egzistencija, on postaje komična figura ukoliko ne želi da prizna ovaj temelj svog života i mišljenja: on sam i njegovo mišljenje postaju fantom. Naprotiv, on treba da postane subjektivan, odnosno da postigne da se spoznaja odnosi prema spoznavatelju, koji bitno egzistira. Jedina zbilja o kojoj neko ko egzistira ne samo da ima puko znanje, jeste njegova vlastita zbilja, da je on tu; i ta je zbilja njegov apsolutni interes.
„Dospije li čovjekova egzistencija tako u središte filozofskog osvjedočenja, postavlja se pitanje: što je čovjek? „Čovjek je sinteza beskonačnosti i konačnosti, vremenitog i vječnoga, slobode i nužde, ukratko, sinteza. Sinteza je odnos između dvoga”. No, time on još uvijek nije JA, jer vlastita osoba je odnos koji se sam odnosi prema sebi samome, ili je to u odnosu, da se odnos sam prema sebi odnosi.
Čovjek stječe Sebe tek po tome da se se svjesno odnosi prema sintezi svojega bitka. Samobitak nije čovjeku jednostavno dan, nego je zadaća čije je ostvarenje predano njegovoj slobodi. U tome je sadržana mogućnost da se čovjek nalazi u neskladu prema svojoj sintezi i svjesno ili nesvjesno promaši svoje ja. Kjerkegor to opisuje kao očaj i u „Bolesti nasmrt” opisuje različite oblike, kako čovjek ne želi biti on sam. Budući pak da čovjek kao sinteza nije sam sebe stvorio, nego je od Boga, ovaj je nesklad pred Bogom: pa je ovo definicija grijeha: ne htjeti pred Bogom biti ono što čovjek jest.”
Posebno mjesto u Kjerkegorovoj filozofiji zauzima religiozna problematika, pitanje boga i pitanje grijeha. On nastoji da protumači religioznost čovjeka i mnogo stranica njegovih djela posvećeno je analizi biblijskih tekstova. U djelu „Strah i drhtanje“ imamo egzistencijalnu analizu biblijske priče o Avramu kojeg Kjerkegor, kroz psihološku, etičku i egzistencijalnu analizu njegovih postupaka, prikazuje kao viteza vjere. Priča o Avramovoj spremnosti da žrtvuje Isaka Kjerkegoru je povod da opiše paradoks vjere, paradoks koji ubistvo pretvara u sveto i uzvišeno; paradoks koji Isaka vraća Avramu ne može se objasniti nikakvim racionalnim argumentima, jer vjera počinje tamo gdje se završava mišljenje.
„U spisu „Bolest na smrt“ Kjerkegor ustaje protiv hrišćanske religije koja je od Hrista načinila bogočoveka i tako profanisala veru; on kritikuje čovekovu narastajuću drskost koja je posledica očovečenja boga i smatra da je doktrina o prvobitnom grehu neophodna kako bi se čovek distancirao od boga i nije slučajno što su mnogi njegove spise videli kao izraz "religioznog rigorizma".“
„Kjerkegor svojim autodestruktivnom verzijom hrišćanstva, utemeljenoj na askezi i mučeništvu, i kritikom ospoljenja zapadne crkve, koja pokazuje Boga kao ludu, i koja uopšte ne nosi istinu Evanđelja, sa pojmom egzistencije, čini isti napor u jednoj, pre svega, „revoluciji“ filozofskog mišljenja, u jednom slobodnom zadiranju u neumsku sferu egzistencije.“
Što se tiče njegove etike, Kjerkegor prepoznaje (u odnosu na Hegela) dužnost prema sili većoj od socijalnih normi. Kjerkegor u svojim djelima navodi kako i Avram i on čine žrtvu zarad višeg cilja (Avram je pristao da Bogu žrtvuje svog jedinog sina, dok je filozof žrtvovao svoju ljubav prema Regini). Razmišljajući i razvijajući ovu temu, on dolazi do ključnog pitanja: Može li etiku da suspenduje viši autoritet? Ako je Bog suština svega etičnog, kako može da suspenduje samoga sebe? Ovo je Kjerkegor nazvao „teološko ukidanje etike". Ovdje se rađa novo pitanje: kako razlikovati glas Boga od halucinacije? Odgovor je: jedino vjerom. Avram ničim ne može da se opravda - jer bi se opravdavanjem vratio među ljude i u sferu etike. Razlika između Agamemnona, koji je žrtvovao svoju ćerku, i Avrama je u tome što Agamemnon može da opravda svoj čin običajnim moralom. Žrtva, ma koliko bolna, bila je neophodna za uspjeh grčkog vojnog pohoda protiv Troje. Ovakve žrtve, za ciljeve veće od pojedinca, jasne su društvu tog vremena, ali Avramova žrtva nije takva, jer nije opravdana preovlađujućim moralom. Abraham prepoznaje dužnost prema nečemu višem od socijalne norme koja ne dopušta da ubije nevinog čovjeka, od svoje lične dužnosti kao oca prema sinu, u odnosu na dužnost prema Bogu. Iz njegove religijske perspektive, razlika između dobra i zla u krajnjoj liniji ne zavisi o socijalnim normama, nego o Bogu.
Kjerkegor 1845. godine izdaje „Etape na životnom putu", svoje najobimnije delo, sa najvišim umjetničkim dometima. U ovom djelu etici i estetici dodaje i treću kategoriju: religiju, jer je dokazao svojim prethodnim djelima da prve dvije kategorije ne daju zadovoljavajuće odgovore.
„Varirajući Hegelovu čestu metaforu o životnim dobima čovjeka, ali opet u suprotstavljanju Hegelu, Kjerkegor izvodi svoju postavku o stadijima na životnom putu. Odluka čovjeka u njegovoj neposrednoj egzistenciji o tome što će biti zavisi od njega samoga. U toj odluci on potvrđuje svoju osobitost, neponovljivosl i ličnu vrijednost Takvo samorazvijanje čovjeka moguće je po njemu kroz tri mogućnosti postavljanja i usavršavanja ljudske egzistencije, koje on hijerarhijski uređuje, ali odnos između njih ne postavlja u mogućnosti kontinuiranog kretanja i uspinjavanja. nego skokovitog prelaženja.“
On pokazuje kako na estetskom planu, ljubavna tragedija nastaje kada ljubavnici ne mogu biti ujedinjeni, jer ih spoljne sile razdvajaju; na etičkom planu, razdvajaju ih različite sfere postojanja, jer jedno ljubav doživljava estetski, a drugo etički. Na religioznom planu, prepreku predstavljaju različite prirode, jer on prihvata svoju sudbinu kao patnju, i samo prihvatanje patnje može mu omogućiti da se odvoji od ovdje i sada i da se spremi za vječnost. Estetski heroj ima protivnika izvan sebe, religiozni unutar sebe. Estetski heroj postaje veliki osvajač, religozni pati. Iako esteta traga za raznovrsnošću i novinama u želji da se ne dosađuje, na kraju mora pasti u dosadu.
Bogu vode očajanje i patnja i na tom putu čovek prolazi tri stadijuma kojima odgovaraju tri ljudska tipa.
Prvi stadijum je estetski. Na njemu čovjek nastoji da zaustavi trenutak i nezadovoljan svojim Ja očekuje da se ono preobrazi u neko drugo Ja. Iako na tom stupnju čovjek preživljava očajanje, to očajanje je neiskreno ili je posljedica slabosti. Obrazloženje za ovaj stadijum Kjerkegor postavlja u karakterističnom opisu mladosti: samovolja, neposrednost života, promjenljivost raspoloženja, nevezivanje u trajnije odnose itd. Tipski lik ovakvoga života je Don Žuan.
Drugi stadijum je etički. Na njemu se čovjek brine o budućnosti. Nije kao na prethodnom stadijumu zarobljen sadašnjošću; odlikuje se ozbiljnošću i moralnom odgovornošću; i na ovom stadijumu se kreće ka bogu kroz očajanje. To očajanje nema ničeg zajedničkog sa onim sumnjama o kojima su pisali raniji filozofi. Na etičkom stadijumu čovjekom vlada jedan veliki porok, a to je gordost. On se oslanja samo na sopstvene snage i svoju sposobnost da dospije do vječnog i apsolutnog. Etički stadij života je složeniji, jer ga određuje čvršći izbor čovjeka za životni kontinuitet (kao što je odluka za brak itd.). Ovdje je estetska promjenljivosti i nestalnost zamijenjena odlukom za ponavljanje, što život čini jednostavnijim, a u dosljednosti pridržavanja te povezanosti života nalazi se njegova etička vrijednost. Tipski lik ovakvog života je Sokrat.
Najvišu vrijednost, po Kjerkegoru, posjeduje treći stadijum, kojega on naziva religioznim. On se sastoji u odbacivanju područja ovoga svijeta, njegovih uslova i ciljeva, te u usmjerenosti prema onostranom, prema bogu. Duševni mir se na ovom stadiju traži kao odbijanie od straha i bolesti na smrt, i kao težnja za potpunim usmjerenjem napetosti življenja prema bogu. Tek na njemu čovjek se oslobađa slabosti "estetičara" i slabosti "etičara"; tek tu dospijeva se do apsolutnog očajanja i religiozni čovjek dolazi do takve vjere u boga koji je identitet istine i vječnosti. Analizom ova tri stadijuma Kjerkegor zapravo gradi jednu dijalektiku "kvalitativnog" kojom se suprotstavlja hegelovoj dijalektici "kvantitativnog". Sve što se moţe izmeriti i količinski odrediti odnosi se na "kvantitativnu dijalektiku. Ovaj stadijum života jeste stadijum mučeništva, čiji je simbol Isus Hrist.
„Time Kjerkegor ne smjera na apologiju oficijelnog institucionalnog hrišćanstva njegovog vremena. Naprotiv, smatra on, oficijelna je crkva napustila istine izvornog „evanđeoskog hrišćanstva, prahrišćanstva, rastvarajući se u laži i licemjerju.“
Kretanje na ovim životnim stadijima nije kontinuirano, nego skokovito. Mogućnost skoka na viši stadij počiva na „kvalitativnoj odluci" čovjeka, a sam on jeste kvalitativna promjena. Time Kjerkegor oponira Hegelovoj dijalektici, postavljajući vlastitu „kvalitativnu dijalektiku". Ona nije racionalno orijentisana, jer ne počiva na racionalnoj predvidivosti životnog kretanja.
„Nasuprot Hegelovom velikom filozofsko-istorijskom projektu umskog objašnjenja umstvenosti povijesnog kretanja, Kjerkegor smatra da se život, uopšte, povijesno kretanje — može razumijevati samo unazad, kao već proživljeno iskustvo, ali ne i unaprijed. U nastupajuću promjenljivost životne situacije ne može se prodrijeti timskim sredstvima, nego se ona samo može doživljavati. To onemogućava čovjeka da stupa u bilo kakve društvene sheme, jer on svagda ostaje izoiovani pojedinac. U tom pogledu Kjerkegorove solucije donekle korespondiraju anarhističkim rješenjima, kao što u opštem razumijevanju položaja čovjeka u svijetu i njegovog odnosa prema bogu stoje u saglasnosti s tradicijom protestantske teologijena koju će onda Kjerkegor povratno uticati, osobito na savremenu protestantsku teologiju Bana, Brunera, Gogartena i drugih.”
„Međutim, postoje pojave i procesi koji se ne mogu kvantitativno odrediti, i koji nemaju objektivnu formu; to su strah, očajanje, krivica, greh; oni poseduju tananu dijalektiku koja ima kvalitativan karakter i u sebi sadrţi protivrečnosti ljudskoga opstanka koje se ne mogu racionalno zahvatiti već samo egzistencijalno doţiveti i religiozno protumačiti.“
Kjerkegor je sebe smatrao religioznim pjesnikom. Po njemu, za pitanje vjere najvažnija je individualna strast, sa kojom sveštenstvo nema nikakve veze. Vjera je ta koja, po njemu, omogućava čovjekovu samostalnost i pronalaženje sebe. Zato je vjera najveće moguće čovekovo dostignuće. Samostalnost i sloboda čovjeku nose i ogromnu odgovornost, u smislu njegovog izbora, i ukupne egzistencije, a od izbora zavisi i mogućnost spasenja. I normalno je da čovjek oseća strepnju, stojeći na raskrsnici, odnosno tački presjeka vremena i vječnosti, i praveći vlastiti izbor. Sa druge strane, neophodna je potpuna promjena ličnosti i načina života. Put religioznosti javlja se kao put spasenja, ali ne cijelog čovječanstva, već kroz spasenje pojedinca. Religija nije sužavanje slobode, već upravo suprotno - kroz religiju čovjek se oslobađa od "prizemnih" stvari, svijesti o prolaznosti i promjenljivosti naučnih saznanja lišenih suštine i smisla. Ali, time što se oslobodio okova koji porobljuju čovječanstvo, religiozni i slobodni čovjek nije sebi olakšao položaj. Njega muči velika tjeskoba, ono što Seren zove "bolešću na smrt". Javlja se veliki apsurd, jer čovek zarad spasenja i slobode treba da odbaci razum i nauku i prihvati religiju. Čovjek dolazi do sebe odbacujući sebe prethodnog, i prihvatajući podređenost vlastitog položaja u odnosu na Apsolut (Boga) istovremeno realizujući slobodu.
Od 1854. godine Kjerkegor zaoštrava svoje napade na dansku crkvu, pokrećući i časopis kojem je ovo jedina tema. Optužuje je da se utopila u sekularno društvo i da se sveštenici više ne bave pitanjima vjere već ličnim pogodnostima i uticaju. Preopterećen obimnim radom, doživljava slom i završava u bolnici. Umro je 11. novembra 1855. godine. Umro je neshvaćen. na ovom svijetu i dalje je malo onih, spremnih na unutrašnju istinu.
„Ljudsko biće snosi odgovornost za svoje postupke jer se ne može osloniti ni na šta drugo osim na sebe. Ljudsko biće se ne može osloniti na Boga jer on predstavlja izraz subjektivnog doživljaja, pokušaj da se telesnim nadražajima pripiše onostrana konotacija. Prema tome, "čovek je napušten jer ne nalazi mogućnost oslonca ni u sebi, ni van sebe." Kritikujući Kjerkegora i Hegela, Sartr je, vijek kasnije, tvrdio da vera predstavlja "pojedinačnu subjektivnost protiv univerzalnosti suštine... ... i naučne očevidnosti." Prema tome, život za Sartra gubi svoj smisao onog trenutka kada čovek shvati da nije večan. Smrt smatra nastavkom života, ali bez čoveka koji ga je živeo - svest mrtvih prestaje da postoji.
Tragičnost bačenosti u vrtlog egzistencije, ili bolje reći, egzistencijalizma, nesumnjivo doživljava svoj vrhunac u Sartrovoj filosofskoj refleksiji. Egzistencijalistička misao se nastavlja u delima Žorža Marsela i Albera Kamija. Apsurd je nužnost egzistencijalizma. Kako Kami kaže, ljudsko biće mora da živi suočeno sa apsurdom. Ne smemo da zaboravimo našu sklonost ka nepostojanju, već treba da živimo sa napetošću koja postoji između ljubavi za životom i izvesnosti smrti.

Gradeći misao suprotstavljenu hegelijanskoj, Kjerkegor je pitanje egzistencije ostavio prije svih pitanja vezanih za esenciju (suštinu). Njegova filozofija ima mnogo umjetničkog u sebi, što se ne ogleda samo u stilu pisanja, nego i u temama.
Umro je potpuno neshvaćen od savremenika.
Punu afirmaciju i priznanje Sjeren Kjerkegor stiče tek nakon Drugog svjetskog rata, kada ga proglašavaju jednim od začetnika moderne kulture.
„Opšte mesto savremene stvarnosti i trenutnog stanja stvari u svim sferama ostvarivanja egzistencije, od politike i nauke, do kulture i umetnosti, leži u jednom temeljnom i opšte prihvaćenom stavu spram stvarnosti sveta i društva, stvari i čoveka (---) Egzistencija kao sfera upojedinjene i individualizovane opštosti, odnosno sfera čoveka i njegovog postojanja, ostaje, na taj način, mimo sistema, ili joj se pridaje akcidentalni karakter. Naime, na taj način, misaono ostaje netaknuta sfera neumnosti, koja takođe čini stvarnost egzistencije, ili nasilnim putem biva obuhvaćena umom, a ne slobodnim mišljenjem.“
Nakon Prvog svjetskog rata, egzistencijalizam se pojavio kao opšti evropski pokret, a Kjerkergova dela postaju poznata široj javnosti. Kafka je tvrdio da je Kjerkegor na njega izvršio veliki uticaj, a Hajdeger i Sartr, Huserlovi učenici, što više upoznaju djela Kjerkegora to više napuštaju ideje svog učitelja.
„Poseban uticaj Kjerkegorovo mišljenje ostvarilo je na egzistencijalističku filozofiju tokom druge i treće decenije 20. vijeka, radikalnim preokretanjem razumijevanja odnosa između esencije i egzistencije, osobito pojmom egzistencije koji predstavlja središte njegovog antihegelijanskog obrta. Ne treba potcijeniti ni uticaj Kjerkegora na opštem duhovnom i posebno književnom polju (prema tako značajnim spisateljima kao što su Ibzen, Strinberg, Rilke itd.“
„Danskog Sokrata", često nazivaju protestantskim teologom, ali je on mnogo više od toga - filozof koji je, jače nego bilo ko prije i poslije njega, inspirisao različite ideje i filozofije egzistencije. Kjerkegor, misleći čovjek, živio je u skladu s tim. Njegova želja je bila da na nadgrobnom spomeniku ima uklesan natpis "On je bio individua", jer je i tako želio da poruči da je jedinka koja snagu crpi iz sebe same, speman na preuzimanje potpune odgovornosti za individualnu egzistenciju.
Jedinka usredsređena na otkrivanje unutrašnje istine.