UNUTRAŠNJI PLATNI PROMET

Bankarstvo je opredeljeno vrstom i sadržinom bankarskih poslova i institucija, što zajedno čini sadržaj bankarskog sistema. Pri tom, njihov značaj i uloga povezani su sa novcem i kreditom kao bitnim činiocima kontinuiteta reprodukcije, jer je njihova uloga upravo da reprodukciju snabdevaju potrebnom količinom novca i kredita.
Osnovna posrednička funkcija banke je pribavljanje i usmeravanje sredstava i otuda imamo osnovne bankarske poslove, u koje ubrajamo:
— Prikupljanje depozita i pribavljanje sredstava
— Kreiranje novca i odobravanje kredita
— Obavljanje platnog prometa

Pod platnim prometom se podrazumevaju sva plaćanja koja se vrše u novcu, gotovinska i bezgotovinska, između domaćih, fizičkih i pravnih, lica te između domaćih i stranih lica. Do plaćanja između pravnih i fizičkih lica u platnom prometu dolazi po osnovu plaćanja robe i usluga, kao i plaćanja po osnovu finansijskih transakcija.
Učesnici u platnom prometu u zemlji su: pravna lica, radnje i fizička lica koja u skladu sa propisima vrše plaćanje preko računa. Novim Zakonom o platnom prometu utvrđeno je da su nosioci platnog prometa Narodna banka, banke, štedionice i druge finansijske organizacije.
Poslovi platnog prometa su neutralni bankarski poslovi. Poslovi platnog prometa u zemlji i inostranstvu se obično obavljaju u celosti preko bankarskog sistema. Do 2003. godine u Srbiji je najveći deo platnog prometa obavljan kroz specijalizovanu ustanovu SDK (Službu društvenog knjigovodstva), SPP (Služba platnog prometa), odnosno ZOP (Zavod za obračun i plaćanje), a od početka 2003. Platni promet je u celini prebačen u banke, tj. omogućio je fizičkim i pravnim licima da poslove platnog prometa obavljaju preko poslovnih banaka. Ovi poslovi imaju uticaj i na kreditni potencijal banaka i njihovo poslovanje.
Platni promet u zemlji ili unutrašnji platni promet obuhvata sva plaćanja koja se realizuju između domaćih, pravnih i fizičkih, lica. Unutrašnji platni promet se realizuje u skladu sa nacionalni propisima koji uređuju ovu materiju i sa propisanim instrumentima platnog prometa, u kom pogledu postoji, uglavnom, dosta sličnosti, ali i određene razlike između zemalja, pre svega u zavisnosti od razvijenosti bankarskog sistema i stepena privrednog razvoja.

1. Pojam i značaj platnog prometa

Platni promet obuhvata sva plaćanja koja se vrše između pravnih i fizickih lica. Sa gledišta mesta gde se nalaze lica koja u njemu učestvuju platni promet može biti unutrašnji i međunarodni. Unutrašnji platni promet podrazumeva sva gotovinska i bezgotovinska plaćanja između pravnih ili fizičkih lica unutar jedne zemlje, dok međunarodni platni promet podrazumeva sva plaćanja i naplate između fizičkih i pravnih lica sa sedištem u zemlji i lica koja se nalaze u drugoj državi, bez obzira na kom osnovu se odvija plaćanje.
Prema drugoj od mnogobrojnih definicija prenos novčanih sredstava sa jednog pravnog ili fizičkog lica na drugo, nazivamo plaćanjem. Ako je to plaćanje izraženo u novcu, bez obzira ko ga je izvršio, i na koji nacin i u koju svrhu, onda to i takvo plaćanje nazivamo opštim imenom-platni promet. Platni promet nastaje onda kada se izvrši novčano plaćanje između dva fizička ili pravna lica, kada se jedan nalazi u ulozi platioca, a drugi u ulozi primaoca. Osnovni uzroci plaćanja su: plaćanje za robu i usluge i razna plaćanja po osnovu nastanka kreditnog i finansijskog odnosa.
U vršenju platnog prometa neophodne su dve strane, jedna koja vrši plaćanje- platioc i druga koja prima- primaoc, pri čemu te strane mogu biti bilo fizička ili pravna lica, bilo domaća ili strana.
Sistem platnog prometa utiče na visinu potrebne količine novca. Ako je platni promet u zemlji neefikasan i usporen, to deluje u pravcu povećannja tražnje za novcem, odnosno za normalno obavljanje plačanja potrebno je obezbediti veću količinu novca.
Platni promet ima značajan uticaj na finansijsku stabilnost zemlje. Ukoliko bi došlo do poremećaja u funkcionisanju platnog prometa, to bi izazvalo prekid u plaćanjima obaveza učesnika u platnom prometu. Posledica toga je gubitak poverenja na celom tržištu što bi se ispoljilo svom snagom naročito na našem još nedovoljno razvijenom finansijskom tržištu. Neefikasan i nepouzdan platni promet može da proizvede veliki negativan uticaj i na funkcionisanje privrede.
Značaj platnih sistema manifestuje se kroz njihovu izuzetno važnu ulogu u svakoj tržišnoj privredi, pre svega kao vitalna komponenta finansijske infrastrukture privrede, neophodni kanal za uspešno upravljanje privredom, posebno putem monetarne politike, a značajni su i kao sredstvo unapređenja njene efikasnosti.

2. Klasifikacija platnog prometa

Platni promet možemo klasifikovati na više načina, ali izdvajaju se tri podele i to:
—Na osnovu načina plaćanja
—Na osnovu vrste plaćanja i
—Na osnovu mesta plaćanja.

Na osnovu načina plaćanja razlikujemo neposredni i posredni platni promet. Neposredni platni promet podrazumeva neposredno plaćanje između platioca i primaoca, dok su kod posrednog platnog prometa prilikom obavljanja platnog prometa, pored njih, uključene još jedna ili više organizacija preko kojih i pomoću kojih se vrši sama isplata, tj. naplata.
Na osnovu vrste plaćanja platni promet može biti gotovincki ili bezgotovinski. Gotovinski platni promet je karakterističan za mala preduzeća i to naročito između stanovništa u vrši se u gotovom novcu. Kod bezgotovinskog platnog prometa plaćanje se vrši prenosom određenog novčanog iznosa sa jednog na drugi račun, tj. sa računa dužnika na račun poverioca. Bezgotovinski platni promet možemo razvrstati na tri grupe: žiro promet, čekovni promet i klirinški promet.
Na osnovu mesta plaćanja razlikujemo međunarodni i unutrašnji platni promet, a kriterijum za ovakvu klasifikaciju je mesto gde se nalaze lica koja u njemu učestvuju. Unutrašnji platni promet podrazumeva sva plaćanja koja se obavljaju u granicama jedne zemlje, putem domaće valute, a međunarodni platni promet podrazumeva sva plaćanja koja se obavljaju između lica koja se nalaze u dve ili više država i to u sttranoj valuti.

3. Načelo organizovanja i ciljevi platnog prometa

Obavljanje paltnog prometa u zemlji vrši se primenom jedinstvenog plana računa i jedinstvenih instrumenata platnog prometa, a zasniva se na sledećim načelima:
—Jedinstvenoj i racionalnoj tehnologiji obavljanja platnog prometa
—Racionalnoj mreži organizacionih jedinica nosilaca platnog prometa
—Promeni međunarodnih i domaćih finansijskih standarda u izvršavanju platnog prometa

— Jedinstvenoj komunikacionoj mreži za prenos sredstava i obradu podataka u platnom prometu
—Brzom, sigurnom i racionalnom prenosu sredstava između učesnika u platnom prometu
—Slobodnom raspolaganju sredstava na računu i
—Obezbeđivanju finansijskih podataka i njihovoj obradi.

Ovim načelima utvrđuju se i osnovni ciljevi koji se postižu izvršavanjem poslova platnog prometa, a to su :
—Pravo učesnika u platnom prometu da imaju više računa kod više nosilaca platnog prometa preko kojih vrše plaćanja;

— Pravo učesnika u platnom prometu da biraju nosioce platnog prometa (banke) kod kojih će voditi svoje račune;

— Sloboda u raspolaganju sredstvima sa računa;

— Dovođenje u zavisnost likvidnost učesnika u platnom prometu sa likvidnošću nosioca platnog prometa (banka) kod koga se vodi račun tog učesnika (tzv. dvojno pokriće), čime se izbegava kreditni i sistemski rizik u sistemu plaćanja;

— Primena jedinstvenih, a pre svega, svetskih standarda u plaćanjima, sa usmerenjem na standarde koji se primenjuju u elektronskoj razmeni podataka;

— Obavljanje platnog prometa putem jedinstvene računarsko komunikacione mreže za prijem, procesiranje obračun i razmenu podataka u platnom prometu, sa mogućnošću povezivanja sa mrežom drugih nosilaca i učesnika u platnom prometu;

— Efikasnije obavljanje regulativne i kontrolne funkcije Narodne banke u sistemu plaćanja i platnom prometu.

4. Poslovi, nosioci i učesnici u platnom promet

Jedna od osnovnih pretpostavki za obavljanje poslovnog platnog prometa je postojanje institucija koje taj posao obavljaju.
U poslove platnog prometa ubrajamo:
—Otvaranje i ukidanje računa
—Plaćanje sa jednog na drugi račun:prenos, naplata, obračun, uplata...
—Evidentiranje prometa na računima
—Pračenje likvidnosti učesnika i nosilaca platnog prometa, kao i druge poslove koji su utvrđeni zakonom.
Za obavljanje platnog prometa svake zemlje, neophodni su nosioci platnog prometa. Nosioce platnog prometa mogu biti poslovne banke, druge finansijske ovlašćene organizacije, centralna banka i klirinške institucije.
U nosioce platnog prometa spadaju:
Narodna banka Srbije izvršava naloge za prenos sredstava između nosilaca platnog prometa i to samo do visine pokrića na račun nosioca platnog prometa na teret koga su ti nalozi izdati.
Narodna banka Srbije propisuje uslove i način otvaranja, vođenja i gašenja računa kod banke, plan računa za obavljanje platnog prometa kod banke, kao i jedinstvenu strukturu za identifikaciju i klasifikaciju računa kod banke, u skladu sa ovim zakonom i zakonom kojim se uređuje naplata javnih prihoda. Narodna banka Srbije propisuje uslove i način plaćanja u gotovom novcu u dinarima za pravna lica i za fizička lica koja obavljaju delatnost.

Tehnologija rada u Narodnoj banci Srbije uključuje postupke:

— izvršavanje i evidentiranje preko tekućeg računa nalogodavca i tekućeg računa primaoca sredstava, uz istovremeno evidentiranje putem internog naloga zaduženja na obračunskom računu banke nalogodavca i odobrenja na obračunskom računu banke primaoca sredstava;
—primanje naloga za plaćanje izrade na teret računa R Srbije i izvršava ih do visine pokrića na tim računima;
—primanje naloge za naplatu javnih prihoda od nosiiaca platnog prometa i sredstva sa računa javnih prihoda i raspore|ivanje u skladu sa propisima;

— uplate u gotovom primljene od učesnika u platnom prometu, evidentira kao zaduženje računa gotovine u blagajni (trezoru) i odobrenje tekućeg računa nosioca kod koga se vodi račun primaoca sredstava;
—neizvršene naloge poverioca i nosioca sa računa učesnika u platnom prometu, koje je nosilac dostavio unosi u evidenciju neizvršenih naloga za plaćanje i izvršava ih u skladu sa odlukom o načinu naplate sa računa učesnika u platnom prometu;
—dostavljanje podataka o izvršenom platnom prometu nosiocu kontinuirano (svakog sata do 17 časova, a konačne u 20 časova) i
—omogućavanje nosiocima platnog prometa stalni uvid u stanje sredstava na tekućem računu i obračunskm računu, kao i stalni uvid u stanje neizvršenih naloga.
Banka nosilac platnog prometa prima naloge za plaćanje od učesnika u platnom prometu koji kod nje ima otvoren račun i izvršava ih do visine pokrića na tom računu. Primljene naloge za plaćanje, banka izdaje i Narodnoj banci Srbije dostavlja:
—zbirni nalog za prenos za ukupni dnevni promet na teret i u korist svog tekućeg računa, ako se plaćanje vrši izme|u računa učesnika u platnom prometu koji su otvoreni kod te banke i
—zbirni nalog za prenos na teret svog tekućeg računa, a u korist tekućeg računa drugog nosioca platnog prometa, ako se plaćanje vrši izme|u računa učesnika koji su otvoreni kod različitih nosiiaca platnog prometa, sa specifikacijom pojedinačnih naloga za plaćanje.
Kada na računu učesnika nema dovoljno sredstava za izvršenje naloga poverioca i nosioca platnog prometa, banka dostavlja NBS-u istog dana, radi njihovog izvršenja sa drugih računa tog učesnika otvorenih kod drugih nosilaca platnog prometa.
Poštanske štedionice obavljaju poslove platnog prometa propisane Zakonomo bankama i drugim finansijskim organizacijama.
Preduzeća PTT saobraćaja primaju i dostavljaju naloge za izvršene gotovinske uplate i isplate fizičkih i pravnih lica, uz stanje kase i sa Dnevnikom uplata i isplata, koje čine dokumenta za dnevni obračun stanja gotovog novca kod pošta.

Za samo obavljanje nacionalnog platnog prometa svake zemlje pored njihovih nosioca, neophodni su i učesnici, koje u osnovi čine svi ekonomski subjekti privrede jedne zemlje.
U učesnike platnog prometa ubrajamo:
—sva pravna lica (preduzeća kapitala, društvena preduzeća, javna preduzeća, zadruge, banke, berze, organizacije osiguranja, građana i države, uprave, sudstva, tužilađtva, ustanove..)
—svi privatni preduzetnici (vlasnici i osnivači radnji:trgovinskih, ugostiteljskih, uslužnih i zanatskih radnji, apoteka, knjižara, servisa, biroa...)
—sva fizička lica, pri čemu ona moraju da poseduju i potpunu ili delimičnu poslovnu sposobnost pri otvaranju računa kod nosioca platnog prometa.
Učesnici u platnom prometu su pravna lica, preduzetnici i fizička lica koja posluju i vrše plaćanja preko računa u dinarima i koja, punopravno, sa nosiocem platnog prometa, zaključuje ugovor o preuzimanju prava i obaveza. Učesnici u platnom prometu, koji ostvaruju novčane prilive i odlive po osnovu delatnosti za koju su osnovani i registrovani, dužni su da te novčane prilive i odlive ostvaruju preko računa koje imaju kod nosilaca platnog prometa.
Osnovno opredeljenje je da učesnik u platnom prometu može imati više računa kod više nosilaca platnog prometa, tj. kod više poslovnih banaka. Uvodi se novi finansijski instrument preko koga se izvršava plaćanje - tekući račun. Lična primanja po svim osnovama realizuju se, u principu, preko računa fizičkih lica otvorenih kod nosilaca platnog prometa. Preko obračunskih računa obavlja se kliring između nosilaca platnog prometa i Narodne banke Srbije.
Organizovani platni promet olakšava novčana plaćanja između lica koje plaća, uplatioca-nalogodavca i lica koje prima novac, primaoca-korisnika. Pravna lica mogu da vrše uplate i isplate i u gotovom novcu, pod uslovima utvrđenim propisima donesenim na osnovu zakona.
Učesnici u platnom prometu mogu da budu i strana pravna i fizička lica, u skladu sa propisima.

5. Računi za obavljanje platnog prometa

Svi učesnici u platnom prometu su dužni otvoriti račun kod ovlaštenih organizacija za obavljanje platnog prometa, na kojem će voditi svoja novčana sredstva. Učesnici mogu imati više od jednog računa kod više nosilaca platnog prometa, po svom izboru.
Pravna lica i fizička lica koja obavljaju delatnost dužni su da za plaćanje u dinarima otvore tekući račun u banci, da vode sredstva na tom računu i vrše plaćanja preko tog računa, u skladu sa ovim zakonom i ugovorom o otvaranju i vođenju tog računa zaključenim s bankom.
Fizička lica koja ne obavljaju delatnost mogu imati kod banke račune za plaćanje u dinarima. Pravna i fizička lica mogu imati više od jednog računa u jednoj banci i račune u više banaka.
Vlasnici računa se savkodnevno izveštavaju, od strane nosilaca platnog prometa, putem izvoda o svim promenama na računima. Izvod sadrži saldo od prethodnog dana, priliv u toku dana-zbir naloga odobrenja, odliv u toku dana-zbir naloga zaduženja i novi saldo.
Podela računa, koje učesnici platnog prometa mogu ostvariti kod nosilaca platnog prometa, možemo vršiti na osnovu dva kriterijuma:
—Prema karakteru salda i
—Prema karakteru sredstava.
Prema karakteru salda, račune možemo podeliti na žiro-račune i tekuće račune. Glavna karakteristika žiro-računa je da je on uvek aktivan i da ne može preći u pasivno stanje. Za razliku od žiro računa, tekući račun može biti aktivan i pasivan, odnosno može imati i dugovni i potražni saldo. Saldo na tekućem računu može biti prekoračen samo na osnovu odobrenog kredita, odnosno potpisanog ugovora između vlasnika računa i banke kod koje se taj račun vodi ili koja je depozitar za sredstva na tom računu.
Prema karakteru sredstava koja se evidentiraju na računima, učesnici u platnom prometu mogu kod nosilaca platnog prometa otvoriti sledeće vrste računa:
—Račune za poslovanje,
—Račun pravnog llica za obavljanje platnog prometa njegovog organizacionog dela i
—Račune za naplatu javnih prihoda.
Ovlašćene organizacije ukidaju račune učesnicima u platnom prometu na njihov zahtev ili po službenoj dužnosti u skladu sa zakonom.

6. Oblici i način plaćanja

Razlikujemo tri osnovna oblika plaćanja preko računa:
—Gotovinski,
—Bezgotovinski i
—Obračunom međusobnih obaveza i potraživanja.

6.1. Gotovinski oblik plaćanja

Odlukom o uslovima i načinu plaćanja u gotovom novcu propisan je nov način plaćanja gotovim novcem za pravna lica i fizička lica koja obavljaju delatnost. Njima je dato pravo da mogu slobodno, bez ograničenja vršiti plaćanje gotovim novcem. Ova promena donela je liberalizaciju ovog segmenta poslovanja, tako da ne postoje uslovi koji se moraju ispuniti da bi se gotov novac mogao podići sa računa, niti postoje ograničenja koja su bila vezana za blagajnički maksimum.
Pod gotovinskim oblikom plaćanja podrazumevaju se svi oni oblici plaćanja koji se vrše posredstvom gotovog novca (novčanice ili kovani novac). Postoje dva osnovna oblika gotovinskog plaćanja:
—Uplata sredstava na račun i
—Isplata sredstava sa računa.
Uplata gotovog novca na račun može se izvršiti kod svake organizacione jedinice nosioca platnog prometa, s tim da se umesto gotovog novca sa uplatnim dokumentom može predate ček tekućeg računa građana, kojeg su dužni da prime svi nosioci platnog prometa. Za uplatu gotovog novca na račun potrebno je popuniti odgovarajući obrazac platnog prometa i tom instrument priložiti tačan iznos gotovog novca upisanog na njemu. Na iznos uplaćenog novca vrši se obračun i naplata provizije za izvršenu uslugu, koja je različita u zavisnosti od nosioca platnog prometa.
Isplata sredstava sa računa se može vršiti kod organizacione jedinice gde se void taj račun, kod organizacione jedinice drugog nosioca ili neposrednim donošenjem gotovine na adresu lica kome se isplata vrši, što sve zavisi od vrste isplate, odnosno instrumenata platnog prometa kojima se vrši isplata. Za isplatu sredtsava sa računa potrebno je popuniti odgovarajući obrazac platnog prometa.

6.2. Bezgotovinski oblik plaćanja

Bezgotovinski način plaćanja se obavlja prenosom sredstava sa računa jednog na račun drugog korisnika sredstava. Razlikujemo sledeće načine bezgotovinskog plaćanja:
—Prenos sredstava sa računa i
—Naplata sredstava sa računa.
Prenos sredstava sa računa se koristi u slučajevima kada sredstva sa računa jednog učesnika u platnom prometu treba preneti na račun drugog učesnika ili na drugi račun istog korisnika.Prenos sredstava sa računa vrši se nalogom vlasnika računa i ti se nalozi podnose kod organizacione jedinice nosioca platnog prometa gde se vodi račun. Nalozi za prenos sredstava sa računa daju se na odgovarajućim obrascima platnog prometa koje popunjava, overava i podnosi vlasnik računa.
Naplata sredstava sa računa koristi se u onim slučajevima kada se prenos sredstava sa računa na račun ne vrši nalozima vlasnika računa, već nalogom poverioca ili drugih zakonom određenih lica. Naplata sredstava sa računa vrši se na osnovu odgovarajućih obrazaca platnog prometa, koje popunjava, akceptira i predaje poveriocu dužnik ili ih popunjava poverilac, odnosno ovlašćeni nosilac platnog prometa.

6.3. Obračunski oblik plaćanja

Pod obračunskim oblikom plaćanja podrazumevaju se ona plaćanja u kojima se obaveze izmiruju pravima iz potraživanja, tako što se vrši njihovo međusobno obračunavanje. U okviru obračunskog oblika plaćanja postoji više načina plaćanja. U kategoriju obračunskih plaćanja spadaju izmiravanja međusobnih dužničko-poverilačkih odnosa učesnika u platnom prometu putem:
—Poravnanja (kompenzacijom),
—Ustupanja potraživanja (cesijom),
—Upućivanja (asignacijom) i
—Prenos hartija od vrednosti.
Kompenzacija predstavlja jedan od načina gašenja obligacija, odnosno prestanak uzajamnih obaveza putem poravnanja jedne drugom. Ona se može sprovoditi kada dve strane imaju jedna prema drugoj u isto vreme i položaj dužnika i položaj poverioca. Umesto da svaka od nih izvrši prema onoj drugoj svoju obavezu, vrši se poravnanje dugova i to do iznosa duga koji je manji.

Cesija je ustupanje potraživanja, odnosno prenos prava potraživanja sa poverioca na drugo lice. Ona nastaje ugovorom između poverioca, kao nosioca prava potraživanja i lica na koje se prenosi pravo potraživanja. Za punovažnost cesije potrebna je saglasnost i starog i novog poverioca. U cesiji učestvuju tri strane:
—Poverilac koji ustupa svoje potraživanje-cedent i ustupilac,
—Novi poverilac na koga se prenosi potraživanje-cesionar ili prijemnik i
—Dužnik po potraživanju-cesus.
Dužnik u cesiji, svoju obavezu ispunjava plaćanjem. On podnosi banci nalog za prenos sredstava sa svog računa na račun novog poverioca-cesionara. Cedent izdaje nalog za prenos kojim se evidentira određeni iznos sredstava na teret i u korist njegovog računa.
Cesijom se mogu podnostit u principu, sva potraživanja. Postoje izuzeci, tako da se ne mogu cedirati:
—Potraživanja čije je prenošenje zabranjeno zakonom
—Potraživanja koja potiču iz zabranjenih ugovora
—Sporedne tražbine, ukoliko se ne prenesu zajedno sa glavnim potraživanjem
—Potraživanja koja su vezana za ličnost poverioca i
—Potraživanja koja potiču iz ugovora iz čije prirode proizilazi da nisu prenosive.
Asignacija predstavlja obračunsko plaćanje kojim jedno lice, uputilac (asignant) ovlašćuje drugo lice, upućenika (asignat) da za njegov račun izmiri obavezu trećem licu, primaocu uputa (asignatar). Da bi bila pravosnažna, na asignaciju moraju da pristanu sva tri klijenta. Asignatar stiče pravo da zahteva od asignata izmirenje obaveze tek kada on izjavi da prihvata uput. Tada nastaje novi obligacioni odnos između asignata i asignatara koji je nezavisan od odnosa između asignatara i asignanta.
U asignaciji može učestvovati i veći broj subjekata, pri čemu je jedan učesnik samo poverilac, a jedan je samo dužnik, dok svi osatli učesnici imaju međusobni dužničko-poverilački odnos. Asignacija se ne može izvršiti ukoliko je račun asignanta blokiran.

7. Instrumenti unutrašnjeg platnog prometa

Pod instrumentima unutrašnjeg platnog prometa podrazumevaju se popunjeni obrasci koji se koriste u novčanim transakcijama u korist ili na teret računa deponenta. Ovi obrasci platnog prometa svoju ulogu instrumenata dobijaju tek njihovom realnom funkcijom u tokovima platnog prometa. Pojam instrumenata platnog prometa uključuje i obrasce koji za određenu novčanu transakciju koriste prethodne instrumente, tj. Uključuju one obrasce koji imaju svoj materijalni i vrednosni iskaz.
Propisana su četiri instrumenta platnog prometa:
—Nalog za uplatu,
—Nalog za isplatu,
—Nalog za prenos i
—Nalog za naplatu.
Nalog za uplatu je instrument gotovinskog platnog prometa. Koristi se za uplate gotovog novca kada klijent vrši uplatu na svoj tekući račun, kao i kada građani izmiruju svoje obaveze i vrše druge uplate u korist računa koji vode kod banke. Štampa se na samokopirajućem papiru bele boje sa crnim linijama i sastoji se od dva primerka. Prvi primerak se overen od strane banke vraća uplatiocu, a drugi ostaje banci kao document na osnovu koga je izvršena uplata.
Nalog za uplatu sadrži sledeće elemente:
—Uplatilac
—Račun primaoca
—Primalac
—Iznos
—Oznaka valute
—Svrha uplate
—Model i poziv na broj
—Šifra plaćanja
—Poziv na broj odobrenja
—Mesto i datum prijema
—Datum valute i
—Pečat i potpis uplatioca
Nalog za isplatu je takođe gotovinski instrument platnog prometa. Ovaj instrument koristi pravno i fizičko lice kada podiže sredstva sa svog računa u gotovom novcu ili kada na teret svog računa nalaže isplatu u gotovom novcu primaocu koji nema otvoren račun kod banke. Štampa se na samokopirajućem papiru bele boje sa crvenim linijama i sastoji se od dva primerka. Prvi primerak se vraća isplatiocu, a drugi ostaje kod banke kao dokaz o osnovu izvršene isplate.
Nalog za isplatu sadži sledeće elemente:
—Naziv isplatioca
—Broj računa isplatioca
—Naziv primaoca
—Iznos
—Oznaka valute
—Šifra plaćanja
—Svrha isplate
—Poziv na broj zaduženja
—Broj modela poziva na broj zaduženja
—Mesto i datum prijema
—Potis primaoca, broj lične karte i mesto izdavanja
—Datum valute i
—Pečat i potpis isplatica.
Nalog za prenos je bezgotovinski instrument platnog prometa i koristi se kada dužnik nalaže banci da na teret njegovog računa prenese sredstva u korist računa poverioca, što znači da i dužnik i poverilac moraju imati otvorene račune kod iste ili različitih banaka. Ovaj nalog se koristi za prenos sredstava sa jednog na drugi račun istog klijenta, kao i za evidentiranje istog iznosa sredstava u korist i na teret istog računa po osnovu izmirivanja međusobnih novčanih obaveza. Nalog za prenos štampa se na papiru bele boje sa crnim linijama.
Nalog za prenos sadrži sledeće elemente:
—Oznaka načina izvršenja naloga-hitno
—Naziv poverioca-primaoca
—Broj računa dužnika-nalogodavca
—Iznos
—Naziv dužnika-nalogodavca
—Broj računa poverioca-primaoca
—Oznaka valute
—Šifra plaćanja
—Svrha plaćanja
—Poziv na broj zaduženja
—Broj modela poziva na broj zaduženja
—Broj modela poziva na broj odobrenja
—Proziv na broj odobrenja
—Batum valute
—Mesto i datm prijema i
—Pečat i potpis dužnika.
Nalog za naplatu je instrument bezgotovinskog platnog prometa kojim poverilac inicira da se izvrši naplata sredstava sa računa dužnika i to u skladu sa ovlašćenjem dobijenim od njega. Koristi se u slučajevima naplate dospelih hartija od vrednosti i drugih instrumenata obezbeđenja plaćanja, otvorenih akreditiva, pri naplati provizije za usluge platnog prometa i dr. Nalog za naplatu štampa se na samokopirajućem papiru bele boje sa crvenim linijama. Sasotji se od dva primerka od kojih se prvi vraća poveriocu, a drugi zadržava banka.
Nalog za naplatu sadrži sledeće elemente:
—Naziv dužnika
—Broj računa dužnika
—Naziv poverioca-nalogodavca
—Oznaka valute
—Broj računa poverioca-nalogodavca
—Šifra plaćanja
—Iznos
—Svrha plaćanja
—Poziv na broj zaduženja
—Broj modela poziva na broj zaduženja
—Poziv na broj odobrenja
—Broj modela poziva na broj odobrenja
—Datum velute
—Mesto i datum prijema i
—Pečat i potpis poverioca-nalogodavca.
Odlukom je takođe propisano, da instrumente plaćanja, odnosno instrumente za raspolaganje sredstvima sa računa na osnovu kojih se ispostavljaju prethodno navedena četiri instrumenta platnog prometa čine:
—Ček,
—Platna kartica i
—Akreditiv.
Ček je instrument plaćanja koji se izdaje u zakonski propisanoj formi, u kojoj je njegov izdavalac (trasant) daje nalog banci (trasatu), da na teret njegovog pokrića kod te banke isplati određeni iznos novca korisniku čeka (remitentu), samom izdavaocu čeka ili donosiocu. Ček koriste pravna i fizčka lica za isplatu gotovog novca na teret računa izdavaoca čeka i za bezgotovinska plaćanja.
Ček treba da sadrži sledeće osnovne elemente:
—označenje da je ček, napisano u samom slogu isprave ili, ako je ova izdana na stranom jeziku, izraz koji na tom jeziku odgovara pojmu čeka,
—bezuslovni uput da se plati određena svota novca iz trasantovog pokrića,
—ime onoga koji treba da plati (trasat),
—mesto gde treba platiti,
—označenje dana i mesta izdanja čeka,
—potpis onoga koji je ček izdao (trasant).

Ček koji je plativ u zemlji može se trasirati samo na banku. Ček plativ van zemlje može se prema zakonu mesta plaćanja trasirati na druga lica. Ček u kome nije naznačeno mesto izdanja smatra se da je izdat u mestu koje je označeno pored trasantovog imena. Određivanje kamate u čeku smatra se kao da nije napisano. Ček može glasiti na ime, po naredbi ili na donosioca.

Platna kartica je instrument bezgotovinskog načina plaćanja i instrument za podizanje gotovog novca kod izdavaoca kartice ili preko bankomata. To je mali komad plastike koji sadrži neko sredstvo za identifikaciju, što omogućava osobi, na koju kartica glasi, da je koristi za navedene namene.
Brojni su razlozi za korišćenje platnih kartica: ušteda vremena i za korisnike i za trgovce, jednostavnost i komfor pri upotrebi, sigurnost u slučaju eventualnog gubitka i raspoloživost svim sredstvima na računu 24 časa dnevno. Korisnik kartice ne mora više čekati u redu pred šalterima da bi podigao gotovinu, niti je u tom pogledu ograničen radnim vremenom banke. Prilikom plaćanja može koristiti sva novčana sredstva kojima raspolaže na računu (uključujući dozvoljeni minus, odnosno kreditni limit), a ne samo gotovinu koju ima u novčaniku.
Platne kartice se mogu podeliti u tri grupe:

— Kreditne kartice - sadrže određeni kreditni limit koji potrošač može koristiti prilikom kupovine robe ili povlačenja gotovine.
—Debitne kartice – omogućava vlasniku da direktno zadrži svoj račun kod banke.
—Unapred plaćene kartice – sadrže kompjuterski čip na koji se ubacuje iznos novca sa računa vlasnika kartice ili gotovinskom naplatom od njega. Na ovim karticama usladištena je određena vrednost, odnosno unapred uplaćena sredstva koja sun a raspolaganju klijentu.
Akreditiv ili dokumentarni akreditiv je jedan od najsigurnijih (zbog toga i najviše upotrebljavanih) instrumenata plaćanja u međunarodnim razmjerima, a posebno u vanjsko - trgovinskoj razmjeni. Plaćanja dokumentarnim akreditivom smatraju se sigurnim i prihvatljivim za učesnike u platnom prometu je pružaju zaštitu interesa i kupcu i prodavaču, veću nego drugi instrumenti plaćanja.
Akreditiv kao instrument plaćanja može biti:
—Obični akreditivi su karakteristični po tome što isplata sume na koju glase nije uslovljena ispunjenjem određenih uslova.
—Dokumentarni ili robini akreditivi su takvi, kod kojih korisnik akreditiva mora podneti banci odgovarajuću dokumentaciju da bi mogao da raspolaže njima.
—Opozivi ili neopozivi akreditiv je karakterističan po tome što se mogu izmeniti uslovi njegovog korišćenja i može biti poništen bez prethodnog obaveštenja i saglasnosti korisnika akreditiva.
—Premanentni ili trajni akreditiv je karakterističan po tome što se po iscrpljivanju akreditivnog iznosa ne gasi, već se automatski obnavlja, tj. Vraća na prvobitan iznos svakog dana, nedelje ili meseca.

8. Transakcije plaćanja

Instrumenti platnog prometa kao unapred utvrđeni i odštampani obrasci, popunjavanjem postaju nalozi za plaćanje čijim se podnošenjem banci inicira transakcija plaćanja.
Pod transakcijom plaćanja podrazumeva se prenos novčanih sredstava sa računa dužnika na račun poverioca, kao i prenos sredstava sa računa dužnika poveriocu – isplata sredstava poveriocu u gotovom novcu. Tranasakciju plaćanja inicira nalogodavac podnošenjem banci naloga da izvrši određenu transakciju.
Zavisno od toga ko je inicijator transakcije, dužnik ili poverilac, transakcija plaćanja može biti transfer odobrenja ili transfer zaduženja, a u zavisnosti od toga da li se računi dužnika i poverioca nalaze u istoj ili različitim bankama, postoji interni transfer ili međubankarski transfer.

9. Platni sistem Narodne banke Srbije

U skladu sa zakonom, Narodna banka Srbije je ovlašćena da uređuje, kontroliše i unapređuje funkcionisanje platnog prometa u Republici Srbiji.

9.1. Karakteristike sistema

Domaći platni promet obuhvata međubankarski platni promet - koji se obavlja između učesnika u RTGS i kliring sistemu Narodne banke Srbije, i interni platni promet - koji se obavlja između klijenata koji imaju otvorene račune kod iste banke.
RTGS sistem podrazumeva prijem i izvršavanje pojedinačnih naloga za plaćanje banaka u najkraćem mogućem vremenu od momenta njihovog prijema. U RTGS-u se mogu izvršavati svi nalozi za plaćanje, s tim što se obavezno izvršavaju nalozi za plaćanje koji glase na iznose veće od 25.000 dinara, a što je utvrđeno operativnim pravilima za RTGS i kliring.
Pod kliringom, tj. neto obračunom, podrazumeva se prijem pojedinačnih naloga za plaćanje, ili grupa naloga za plaćanje, uz koje se dostavlja specifikacija pojedinačnih naloga, radi obračuna multilateralnih neto iznosa na obračunskim računima. Nakon toga, za svakog učesnika u kliringu utvrđuje se neto pozicija, čije se poravnanje vrši preko njegovog žiro-računa.
Učesnici u RTGS i kliring sistemu NBS povezani su u jedinstvenu celinu, u kojoj se platne transakcije razmenjuju porukama, zasnovanim na SWIFT standard, kroz privatnu komunikacionu mrežu NBS.

9.2. Naknade za usluge platnog prometa

Za usluge platnog prometa Narodna banka Srbije naplaćuje naknadu po odredbama tarife iz Odluke o jedinstvenoj tarifi po kojoj Narodna banka Srbije naplaćuje naknadu za izvršene usluge.
Mala plaćanja (do 25.000,00 dinara) koja se izvršavaju u realnom vrem,enu, porukama MT- 102 sa prioritetom za RTGS, naplaćuju se po istoj tarifi koja važi za plaćanja u kliringu.

9.3. Nadgledanje platnih sistema

Nadgledanje platnih sistema je funkcija centrealne banke u okviru koje su ciljevi sigurnosti i efikasnosti promovišu praćenjem postojećih i planiranih sistema, procenom tih sistema i po potrebi, iniciranjem promena u njima.
Centralne banke su posebno zainteresovane za sigurno i efikasno funkcionisanje platnih sistema zbog ostvarivanja njihovih osnovnih finkcija-obezbeđivanja poverenja u nacionalnu valutu i očuvanje finansijske stabilnosti. Obavljanje funkcije nadgledanja od strane centralne banke usmereno je na određeni sistem, a ne na individualne učesnike u sistemu.
Transparetnost centralne banke u vezi s obavljanjem funkcije nadgeldanja je od izuzetnog značaja za operatore sistema , kako bi oni razumeli i pratili poslovne zahteve i standard sa kojima se očekuje da budu usaglašeni. Pored toga, centralne banke, kroz transparetnost, demonstriraju adekvatan stepen, doslednost u obavljanju nadgledanja i pružaju osnovu za ocenu njegove uspešnosti.

9.4. Statistika

Radi unapređenja transparetnosti izveštavanja, u skladu sa statističkim standardima i principima Evropske centralne banke, Sektor za platni sistem Narodne banke Srbije analizira i obrađuje određene pokazatelje o obavljenom platnom prometu, na osnovu kojih sastavlja mesečne, tromesečne, polugodišnje i godišnje izveštaje.

Opšti pokazatelji RTGS i kliring sistema:
U RTGS i kliring sistemu Narodne banke Srbije u 2010. Godini, za 255 radna dana, realizovano je ukupno 193,2 miliona plaćanja. Od ukupnog broja plaćanja 64,9 miliona, odnosno 33,57 % čine nalozi za plaćanje u kliringu, a 128,3 ,iliona, odnosno 66,43% su nalozi za plaćanje u RTGS-u.
Prosečan dnevni broj plaćanja bio je 757.681, od čega je 500.077 prosečan broj plaćanja u RTGS-u, a 254.391 prosečan broj plaćanja u kliringu.

ZAKLJUČAK

Platni sistem u najširem smislu, predstavlja skup sistema za transfer novčanih sredstava koji olakšavaju cirkulaciju novca. Za uspešno funkcionisanje finansijskog sistema zemlje platnog prometa je od velike važnosti, jer je u svakoj ekonomiji cilj platnog prometa da efikasno i brzo izvrši izmirenje dužničko-poverilačkih obaveza, uz racionalno korišćenje novčane mase. Sistem platnog prometa je važan factor tražnje za novcem, jer utiče i na samu ponudu novca, jer se ponuda usklađuje sa tražnjom novca. Iz čega proizilazi, da ako je platni promet loše organizovan, odnosno ako je neefikasan i spor to bi uticalo na povećanu tražnju za novcem, što bi uticalo i na potrebu za povećanjem količine novca u opticaju.
Platni promet je od uticaja na finansijsku stabilnost zemlje. Problemi u funkcionisanju platnog prometa značili bi i prekid u plaćanjima po osnovu dužničko-poverilačkih odnosa u zemlji, što bi izazvalo gubitak poverenja u finansijski sistem zemlje. Usled lošeg organizovanog platnog prometa moglo bi doći i do negativnih posledica po realnu ekonomiju, jer bi usporavanje ili prekid plaćanja finansijskih obaveza sigurno izazvao povećanje troškova proizvodnje, izazvao mogući prekid reprodukcionih ciklusa i izazvao opštu nesigurnost u privredi.
Neposredno obavljanje platnog prometa više je zastupljeno između građanskih lica, dok posredno obavljanje platnog prometa preovlađuje u odnosima plaćanja između pravnih i društvenih subjekata. Posredna uloga finansijskih i, posebno, bankarskih organizacija u poslovima platnog prometa ima odgovarajući značaj, jer se racionalno koriste sredstva u tokovima reprodukcije i uspešnije otklanja asimetrija između raspoloživih sredstava i njihove upotrebe u pojedinim sektorima privređivanja. Može se reći da se platni promet u savremenim uslovima poslovanja gotovo ne može ostvarivati bez posredničke uloge finansijskih institucija, pre svega banaka i bankarskih organizacija.
Iz svega ovoga se može izvesti najbitnija karakteristika platnog prometa koja se odnosi na njegovu pouzdanost, odnosno bezbednost i kontinuitet izvršenja transakcija. Izvršenje transakcija po ekonomski prihvatljivim cenama, takođe je značajna karakteristika koja doprinosi kvalitetu platnog sistema. Da bi platni sistem funkcionisao, Narodna banka Srbije se javlja u ulozi obezbeđenja usluga plaćanja i čuvara javnih interesa, jer se stara o razvoju i unapređenju platnog prometa, donosi propise i obavlja poslove kontrole celokupnog platnog prometa.

LITERATURA

— Prof. dr Milenko Dželetović, Prof. dr Aleksandar Živković, Prof. dr Petar Bojović, “Bankarski menadžment”, Beograd, 2008.
—Zakon o platnom prometu „ Službeni list SRJ “, br. 3/2002 i 5/2003
—Zakon o čeku, „ Službeni list SRJ “, br.46/96
—www.wikipedia.org
—www.scribd.com
—www.apeiron-uni.eu
—www.singipedia.com
—www.nbs.rs

PROCITAJ / PREUZMI I DRUGE SEMINARSKE RADOVE IZ OBLASTI:

ASTRONOMIJA | BANKARSTVO I MONETARNA EKONOMIJA | BIOLOGIJA | EKONOMIJA | ELEKTRONIKA | ELEKTRONSKO POSLOVANJE | EKOLOGIJA - EKOLOŠKI MENADŽMENT | FILOZOFIJA | FINANSIJE |  FINANSIJSKA TRŽIŠTA I BERZANSKI    MENADŽMENT | FINANSIJSKI MENADŽMENT | FISKALNA EKONOMIJA | FIZIKA | GEOGRAFIJA | HEMIJA I INFORMACIONI SISTEMI | INFORMATIKA | INTERNET - WEB | ISTORIJA | JAVNE FINANSIJE | KOMUNIKOLOGIJA - KOMUNIKACIJE | KRIMINOLOGIJA | KNJIŽEVNOST I JEZIK | LOGISTIKA | LOGOPEDIJA | LJUDSKI RESURSI | MAKROEKONOMIJA | MARKETING | MATEMATIKA | MEDICINA | MEDJUNARODNA EKONOMIJA | MENADŽMENT | MIKROEKONOMIJA | MULTIMEDIJA | ODNOSI SA JAVNOŠCU |  OPERATIVNI I STRATEGIJSKI    MENADŽMENT | OSNOVI MENADŽMENTA | OSNOVI EKONOMIJE | OSIGURANJE | PARAPSIHOLOGIJA | PEDAGOGIJA | POLITICKE NAUKE | POLJOPRIVREDA | POSLOVNA EKONOMIJA | POSLOVNA ETIKA | PRAVO | PRAVO EVROPSKE UNIJE | PREDUZETNIŠTVO | PRIVREDNI SISTEMI | PROIZVODNI I USLUŽNI MENADŽMENT | PROGRAMIRANJE | PSIHOLOGIJA | PSIHIJATRIJA / PSIHOPATOLOGIJA | RACUNOVODSTVO | RELIGIJA | SOCIOLOGIJA |  SPOLJNOTRGOVINSKO I DEVIZNO POSLOVANJE | SPORT - MENADŽMENT U SPORTU | STATISTIKA | TEHNOLOŠKI SISTEMI | TURIZMOLOGIJA | UPRAVLJANJE KVALITETOM | UPRAVLJANJE PROMENAMA | VETERINA | ŽURNALISTIKA - NOVINARSTVO

  preuzmi seminarski rad u wordu » » »

Besplatni Seminarski Radovi